कामाख्या

नन्वर्थवद्ग्रहणपरिभाषास्वीकारेऽपि महद्भूतश्चन्द्रमा इत्यत्रारोपितमहत्त्वविशिष्टार्थकस्य महच्छब्दस्यात्वापत्तिरतः परिभाषामवतारयति। नन्वेवमिति। गौणार्थमुख्यार्थबोधकयोरमुख्यार्थबोधके एव शास्त्रप्रवृत्तिरित्यर्थः। अत्र मानं च स्वं रूपसूत्रे स्वशब्देन आत्मीयवाचिनाऽर्थो गृह्यते इत्युक्तम्। तत्रात्मीयार्थो मुख्यार्थ एव अनारोपविषयत्वात्। एवं च मुख्यार्थविशिष्टे एव शास्त्रप्रवृत्तिस्तेनेदं सिद्धम्। मुख्यत्वं च तद्विशिष्टविषयतावत्वम्। वै. स्वसामानाधिकरण्य स्वनिष्ठप्रकारताप्रयोज्यत्वोभयसम्बन्धेन। गुणादागतइति। गौणत्वं च स्वशक्यतावच्छेदकसमानाधिकरणगुणसजातीयगुणदर्शनाधीनं स्वशक्यतावच्छेदकप्रकारकारोपीयविशेष्यताश्रयत्वम्। गौर्वाहीक इत्यत्र वाहीके गोवृत्तिजाड्यमान्द्यादिदर्शनेन गोत्वारोपाद् गोपदस्य वाहीकार्थो गौणः। एवं कलङ्किन्यपि चन्द्रे महत्वारोपान्महच्छहब्दस्य चन्द्रार्थो गौण इति बोध्यम्। संज्ञादिरपीति सम्यग्ज्ञायते बोध्यत इति व्युत्पत्त्या संज्ञाशब्दस्यार्थपरत्वम्। संज्ञारूपार्थोऽपि गौण इति यावत्। आदिनाऽनुकरणसंग्रहः। अमहाब्राह्मण इत्यत्र नञ आरोपार्थकत्वेन आरोपितमहत्त्ववानिति बोधेऽपि आरोपस्य गुणहेतुकत्वाभावेनोक्तगौणत्वाभावादात्वसिद्धिः। महाँश्चासौ ब्राह्मणो महाब्राह्मणो न महाब्राह्मणोऽमहाब्राह्मण इति रीत्या वा सिद्धमात्वम्। उक्तरूपगौणत्वं प्रपञ्चयति एवंचेति। गौणलाक्षणिकत्वं च गुणप्रयोज्यशक्यतावच्छेदकारोपरूपलक्षणविषयत्वम्। एतेन अन्यपदार्थनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारताप्रयोजकत्वं गौणत्वमिति प्राचीनमतमपास्तम्। तदेवोपपादयति तेनप्रियत्रयाणामित्यादिना। तुष्यद्दुर्जनन्यायेन समाधानान्तरमाह किञ्चेति। उपात्तमित्यनेन सूत्रे उच्चार्यमाणम्, विशिष्यार्थोपस्थापकमित्यनेन स्ववृत्तिश्रावणप्रत्यक्षविषयतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नबोधकम्। विशिष्टरूपमित्यनेन स्ववृत्यानुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयोजकपदोपादानं च गृह्यते। एतत्कृत्यं मूले स्पष्टीकृतम्। पदकार्यत्वं च स्त्रीत्वानिमित्तकत्वे सति सुब्विभक्त्यनिमित्तकत्वम्। सत्यन्तविशेषणदानेन जानपदकुण्डेति सूत्रेऽस्याप्रवृत्तिः। तस्य स्त्रीत्वनिमित्तकत्वात् विशेष्यदानेन 'त्रेस्त्रय' इत्यादेः सुब्विभक्तिनिमित्तकत्वेन तत्राप्रवृत्तिः।ननूक्तरीत्या निपातपदस्यानुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयोजकत्वाभावेन परिभाषाप्रवृत्त्या गोऽभवदित्यत्रत्य भाष्यविरोधोऽत आह निपातपदन्त्विति। चादित्वेनचादीनामिति। एवं चोक्तभाष्यप्रामाण्येन चादिपदस्यानुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयोजकत्वेनानुगततया परिभाषाप्रवृत्तिः सुलभेति बोध्यम्। गौणमुख्यन्यायप्रवृत्तिप्रयोजकं बौद्धसमवेतगौणत्वमेवेति बोधनाय गां पाठयेत्याद्युक्तिः। न च 'औतोऽम् शसो'रित्यत्र विशिष्टरूपोपादानाभावेन कथमुक्तन्यायप्रवृत्तिसंभव इति वाच्यम् । आगोत इति वक्तव्यमिति वार्तिकरीत्या तत्सत्त्वात्। पदकार्यविषयत्वमेवोचितमिति। ननूक्तपदकार्यत्वस्य 'प्रत्ययोत्तरपदयोश्चे'ति सूत्रे सत्त्वेन परिभाषाप्रवृत्तिरस्त्येवेति चेन्न। तत्रापि सुपीत्यस्यानुवृत्तेः। न च त्वदीय इत्यादौ अन्तरङ्गानपीतिन्यायेन पूर्वं लुकि कथमादेश इति वाच्यम्। प्रत्ययलक्षणात् 'न लुमते'ति निषेधस्तु न सूत्रारम्भसामर्थ्यादिति केचित् । वस्तुतस्तु सुपोऽनुवृत्तौ युष्मदादिभ्य आचारक्विप् तु न संपूर्णसूत्रस्य ज्ञापकतापरभाष्यप्रामाण्यादित्यग्रिमग्रन्थविरोधः। एवं च त्वद्भवतीति प्रयोग एकदेशिन इति। गां पाठयेत्यादौ वक्तुरपि पदे एव गौणत्वप्रतीतिर्न्नतु पूर्वमिति सप्रमाणमुपपादयति। किञ्चेति। संस्कृत्य संस्कृत्य पदान्युत्सृज्यन्ते तेषां यथेष्टमभिसम्बन्धो भवतीति भाष्येण शुक्लामित्युक्ते कर्मनिर्दिष्टमित्यादिभाष्येण च सामान्यतः क्रियाजन्यफलाश्रयत्वादिविवक्षया द्वितीयादेः साधुत्वं भवतीत्यस्यार्थस्य लाभेन गौणस्थलेऽपि तथासंभवेन प्रयोक्तुरपि पूर्वमेव गौणत्वग्रह इति भावः। अभिव्यक्तपदार्थायेइति।

अभिव्यक्तपदार्था ये स्वतन्त्रा लोकविश्रुताः।

शास्त्रार्थस्तेषु कर्तव्यः शब्देषु न तदुक्तिषु॥

इति श्लोक इत्यन्यत्सुगममिति दिक्॥१५॥