कामाख्या

ननु सदेर्लिटः क्वसौ, द्वित्वैत्वाभ्यासलोपेषु सत्सु पूर्वोपस्थितनिमित्तकत्वेनान्तरङ्त्वादिटि पश्चात् संप्रसारणेऽपि इटः स्थानिकयणः श्रवणापत्तिरत आह नन्वेवमिति। केचित्। दीक्षितादयः। अध्याहारइति।यथाश्रुतपरिभाषार्थे शास्त्राणां वैयर्थ्यापत्तिरिति भावः। फलितार्थमाह बहिरङ्गेणेत्यादि। अन्यथा। परिभाषाया अभावे। ज्ञापिते चारितार्थ्यमाह तत्र हीति। स्वविषये चारितार्थ्यं विघटयति नचेति।तन्निमित्तेति। दीर्घनिमित्तभूतस्य ह्रस्वसवर्णाचो विनाशाभावः। तद्द्वारैव एकादेशविनाशद्वारैव। तथा चायं परिभाषार्थः - बहिरङ्गेण अन्तरङ्गनिमित्तविशिष्टविनाशे संभाविते पूर्वमन्तरङ्गन्न प्रवर्तत इति। वै. स्वप्रतियोगिकत्व स्वस्थानिकादेशप्रतियोगिकत्वान्यतरसम्बन्धेन। सेयुष इत्यत्र निमित्तविनाशे स्वप्रतियोगिकत्वम्, सौत्थितादौ स्वस्थानिकादेशप्रतियोगिकत्वमिति बोध्यम्। पुनरपि समर्थग्रहणस्य ज्ञापकत्वं विघटयति नचेति। न च जातस्य समकालप्राप्तस्य वा बहिरङ्गस्यैव तयाऽसिद्धत्वं बोध्यते, न तु भविष्यत्प्राप्तिकस्येति कथमत्रासिद्धत्वमिति वाच्यम्। पदस्य विभज्यान्वाख्यानमिति पक्षे सु उत्थित इ इति स्थिते दीर्घवृद्ध्योः समकालप्राप्तिकत्वेन बहिरङ्गतयाऽसिद्धायां वृद्धौ सर्वदैवासिद्धत्वबुद्धिरित्याशयात्। समर्थग्रहणेनेति। यावता विनानुपपत्तिरिति न्यायेन उभयोरपिज्ञापनमिति भावः। एतद्विषये = अकृतव्यूहपरिभाषाविषये।तस्याः = अन्तरङ्गपरिभाषायाः। अनित्यत्वमेवेति। तथा सति सूत्थितशब्दे दीर्घस्य प्रथममप्रवृत्त्याऽकृतसन्धेः प्रत्ययवारणार्थं समर्थग्रहणं सार्थकमिति भावः। तस्य = बहिरङ्गस्य। तत्त्वं = असिद्धत्वम्। मानाभावात् = परिभाषाज्ञापनेन तथैव लाभात्। एवंचेति। अन्तरङ्गपरिभाषाया उक्तार्थस्थितौ च। ज्ञापनासंभवादिति। नात्र परिभाषाधीना दीर्घप्रवृत्तिर्येनानित्यत्वात्तदप्रवृत्तौ अप्राप्तदीर्घप्रवृत्यर्थं समर्थग्रहणं चरितार्थं स्यादिति भावः। अकृतव्यूहपरिभाषास्वीकारे लाघवमाहअन्तरङ्गानपीति। गोमत्प्रिय इत्यादौ हल्ङ्यादिलोपस्य नुमादेर्वा निमित्तस्य सामासिकलुका विनाशोन्मुखत्वात्तेषां पूर्वमप्रवृत्तिरिति भावः। एवं प्रदायेत्यत्र निमित्तस्य तादिकित्वस्य ल्यपा विनाशभावित्वात् पूर्वमप्रवृत्तिः।

ननु सूत्थितौ साक्षान्निमित्तविनाशाभावेन अस्या अप्रवृत्तिरत आह एतत्प्रवृत्ताविति। यद्यन्तरङ्गं पूर्वं न प्रवर्तेत तदा बहिरङ्गेणान्तरङ्गनिमित्तविनाशः स्यादिति संभावना। अतएव = संभावनाया निमित्तत्वादेव। अन्यथा = संभावनाया निमित्तत्वाभावे। लोपस्यैवेति। निमित्तविनाशस्य भावित्वाभावेन प्रकृतपरिभाषाया अप्राप्तेः। तथा सति प्रत्ययलक्षणेन नुमादयः स्युरिति भावः। ननु परिभाषास्वीकारे संभावनाया निमित्तत्वे च 'अल्लोपोऽन' इति सूत्रे तपरकरणं व्यर्थमत आह अल्लोपइति। अनतेः क्विपि, 'अनुनासिकस्ये'ति दीर्घे, शसि आन इति रूपम्। अन्यथा = अनित्यत्वाभावे। लोपसंभावनयेति। यदि दीर्घो न स्यात्तर्हि लोपः स्यादिति संभावनायाः सत्वेन दीर्घाप्राप्तौ सत्यपि तपरकरणे लोपप्राप्त्या तपरकरणं व्यर्थमिति भावः। न च दान् शान् धातुभ्यां क्विपि, दानः शान इत्यत्र लोपाभावाय तपरकरणं चरितार्थमिति वाच्यम्। तयोश्चुरादित्वेन नित्यण्यन्ततया णिलोपस्य स्थानिवत्वात्। कैयटादिसम्मतार्थान्तरमाह समर्थानामित्यादिना। एतत्पक्षे समर्थपदस्य स्वांशे चारितार्थ्यमाह सूत्थितादिञीति। सावुत्थितिर्माभूदिति। न च कृतदीर्घात् सूत्थितशब्दादिञि दीर्घरूपादेशस्य वृद्धावपि न तया दीर्घनिमित्तविनाशः, दीर्घेणैव निमित्तविनाशस्य कृतत्वात्। अथवा नैमित्तिकस्य दीर्घस्य वृद्ध्यैव विनाशात् परिभाषया तद्विनाशस्याशक्यत्वादिति वाच्यम्। दीर्घनिमित्तस्य सवर्णाच्त्वस्यैकादेशेऽपि सत्वाद्वृद्ध्यैव तस्य विनाशात् । परिभाषया विनाशविनाशे पूर्वस्थितौ आद्यचो वृद्धावादेशे तथापत्तेः। कैयटसम्मतपरिभाषार्थस्य ज्ञापनानपेक्षत्वेन लाघवमपीत्याह लोकन्यायेति। कार्यस्थितिनियामकं। यावन्निमित्तं तिष्ठति तावत्कार्यं तिष्ठति। अपेक्षाबुद्धिः। अयमेकः अयमेकः इमौ द्वौ इत्याकराबुद्धिः। अत्र निमित्तभूतापेक्षाबुद्धिनाशान्नैमित्तिकस्य द्वित्वस्य नाशो दृष्टः।वेदान्तनये। संचितप्रारब्धभेदेन कर्म द्विविधम्। तयोर्यत्फलप्रदानोन्मुखं न तत्संचितम्। यत्तदुन्मुखं तत्प्रारब्धम्। तत्राद्यस्य ब्रह्मसाक्षात्कारेण नाशः। द्वितीयस्य तु भोगादेव क्षयः। तद्यावदस्ति तावद्भोगात्मकः संसारस्तस्य नाशे संसारनाश इति हि वेदान्तमतम्। विक्षेपः = संसारः। ननु लोके तथाऽस्तु शास्त्रे वैपरीत्यं कुतो नेत्यत आह शास्त्रेइति। तथा च लक्ष्यानुरोधात् क्विचित्कारणनिवृत्तौ कार्यनिवृत्तिः क्वचित्कार्यानिवृत्तिश्च प्रसिद्धैव। नकश्चिन्नायइति। न च प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरमिति न्यायो लोके दृश्यत इति वाच्यम्। अनेन न्यायेन कार्यं कृत्वा पश्चात्तस्य निवर्तनापेक्षया कार्याकरणे लाघवमित्येव प्रतिपादनात्। संप्रतिपन्नइति। वादिप्रतिवादिसम्मतः। वस्तुतस्तु सामान्येन निमित्तविनाशस्य कार्यनाशनियामकत्वे मानाभावाद् दृष्टान्तासिद्धेः दीक्षितोक्तम्तदपेक्षया सम्यगिति। ननु ज्ञापकसिद्धेऽर्थे नास्ति दृष्टान्ताद्यपेक्षेत्यत आह समर्थानामिति। तदाशयः = कैयटाशयः। परिभाषाम्विनापि सर्वदोषपरिहारः स्वमतेनाह परेत्विति। पदावधिकेऽन्वाख्याने = पदं विभज्य साधुत्वान्वाख्याने। पदस्य विभागपूर्वकस्थापनं कृत्वा साधुत्वान्वाख्यान इतियावत्। ननु क्रमेण लक्ष्यानुरोधादिति भावः। प्रतिपदविधित्वादिति।'वस्वेकाजादि'त्यत्र कृतद्विर्वचनैकाचोऽपेक्षितत्वेन द्वित्वादितः पूर्वं नास्य प्रवृत्तिरिति तस्य विलम्बोपस्थितिकत्वम्, संप्रसारणस्य तु द्वित्वादिनिरपेक्षत्वेन शीघ्रोपस्थितिकत्वमिति नोभयोः वसुशब्दापेक्षत्वेन प्रतिपदोक्तत्वं श्क्यमति भावः। केचित्तु उभयोः प्रतिपदविधित्वेऽपि संप्रसारणस्य कृताकृतप्रसंगित्वेन नित्यत्वात्पूर्वं प्रवृत्तौ वलादित्वाभावादिट् नेत्याहुः। बाधकत्वेबीजमिति। इदन्तु विदुष इत्यादौ सावकाशमिति भावः। तदाशयः = कैयटाशयः। नन्वेवं समर्थग्रहणानर्थक्यमत आह समर्थानामिति। विषुणइति। अत्र विष्वगित्युत्तरपदलोपश्चाकृतसन्धेरिति वार्तिकात् विषु अच् इत्यवस्थायां न प्रत्यये, अच् शब्दस्य लोपः। तथाभ्रमवारणाय। अकृतसन्धेरेव प्रत्ययो भवतीति भ्रमवारणाय। ध्वनितंचेदम्। न्यायसिद्धार्थानुवादत्वं ध्वनितमिति भावः। एवं च समर्थग्रहणस्य प्रत्याख्याने एव भाष्यतात्पर्यमिति तत्त्वम्। तदेवाह तत्रहीति। वि ईक्षमाणा इति स्थितेऽन्तरङ्गत्वात् सवर्णदीर्घे, ततोऽपत्ये इञि, वृद्धौ, वैक्षमाणिरिति भाष्याशयः। कृतसन्धिकार्यात् प्रत्ययोत्पत्यर्थं समर्थग्रहणं चेत्तर्हि एकादेशस्यान्तरङ्गत्वाधीनत्वकथनमसंगतं स्यात्। वार्ण्यपरिभाषाप्रवृत्तिमभ्युपेत्याह किञ्चेति। एवं च समर्थग्रहणस्य सार्थकत्वेन न ज्ञापकत्वम्। वार्णपरिभाषाया अनित्यत्वे तु समर्थग्रहणस्य प्रत्याख्यानमेव युक्तमिति तदाशयः। अतएव = पदविभज्यान्वाख्यानस्य स्वीकारादेव। पूर्वोक्तकैयटेति। प्रतिपदविधेर्बलवत्वमिति कैयटरीत्या। तदाशयः = भाष्याशयः। अन्यथा= पदविभज्यान्वाख्यानानङ्गीकारे। तदसंगतिः = वसुसंप्रसारणमिति वार्तिकाद्यसंगतिः। अतएवेति = अकृतव्यूहपरिभाषाया असत्त्वादेव। चौप्रत्यङ्गस्येति। चौ लुप्ताकारनकारेऽञ्चतौ। प्रसङ्गस्य = अन्तरङ्गस्य। अत एव = अस्या असत्वादेव। एतत्सत्वेतु। परिभाषासत्त्वे तु। यन्नेति। यत्तश्च 'छ्वो'रिति सूत्रे सतुङ्निर्देशः। तदनित्यत्वेति। परिभाषाऽनित्यत्वेत्यर्थः। अवश्यमत्रेति। तुको निवर्तकोपायस्य सर्वथाऽभावे तथा कथनौचित्यमिति भावः। ननु प्रकृतिप्रत्ययापत्तिवचनेन अस्या अनित्यत्वेन वांछ धातोः क्विपि, शादेशाभावाय यत्नावश्यकत्वं न तु परिभाषाया अभावेनेत्यत आह किञ्चति। ननु अकृतव्यूहापरिभाषाज्ञापनद्वारैव तयोर्ज्ञापकता भाष्याभिप्रेतेत्यत आह किञ्चैषेति। ननु परिभाषाया अभावे पदसंस्कारपक्षेहरिः गच्छतीत्यस्याप्यापत्तिरत आह पदसंस्कारेति। ननु तथा प्रयोगादर्शनमत आह तद्विषयेइति। न च परिभाषाऽभावे तस्थौ सस्नावित्यादौ टवर्गश्रवणापत्तिरिति वाच्यम्। स्थादिष्वभ्यासस्येत्यादिनिर्देशेन त्रैपादिककार्यप्रतिबन्धकसपादसप्ताध्यायीस्थकार्यप्रवृत्तियोग्यतायां त्रैपादिकस्याप्रवृत्तिरिति कल्पनेनादोषात्। अहिरहिर्बुध्यस्व वृक्षो वृक्षः सिच्यते इत्यादौ पूर्वत्रासिद्धीयमद्विर्वचने इत्यस्य नित्यत्वेन पूर्वं द्वित्वे ततो रुत्वादिरिति न परिभाषोपयोगः। वस्तुतस्तु अनेकवचनकल्पनापेक्षया परिभाषारूपानुगतैकवचनकल्पनायां लाघवम्। अत एव वैभाजित्रमिति सिध्यति। अन्यथाऽन्तरङगत्वादयादेशे पश्चाद्विभाजयितुर्णिलोपश्चाञ् च वक्तव्य इति णिलोपेऽपि रूपासिद्धेः। अत एव वसुसंप्रसारणमज्विधौ सिद्धं वक्तव्यमिति वार्तिकं संगच्छते। अन्यथा अन्तरङ्गत्वादि हि तन्निमित्तक एवातो लोपसिद्धेः विष्वगिति वार्तिकेऽकृतसन्धेरित्युक्त्या विषुण इत्यत्राकृतसन्धेः प्रत्ययोत्पत्तिसंभवेऽपि अन्यत्र तथोत्पत्तौ मानाभावेन समर्थग्रहणस्य वैयर्थ्यापत्तेरिति दिक्॥५६॥