परिभाषार्थमञ्जरी

उपदिश्यमानस्येति। उपदेशपदे कर्मणि घञिति भावः। यत्तु कैयाटानुयायिनः परिभाषाया अवतरणमाहुः। अवदातं मुखमित्यत्रोपदेशे एजन्तानामात्वमुच्यमानमित्यादि। भावघञन्तोपदेशपदोल्लेखेन भाष्यविरोधभिक्षामङ्गीचक्रुः करतले। तत्र ढौकितेत्यादावपि प्राप्नोतीति भाष्यमुपादाय [1]यदा कर्मसाधनः तदा उपदेशे इत्यस्य उपदिश्यमानस्येत्यर्थः। षष्ठ्यर्थे सप्तमी तदा तु विशेष्योपादानान्न[2] तदन्तविधौ प्रकृते न दोषः। यदा त्वन्यसाधनः तदा तदनुपादनादुपदेशे य एच् इत्यर्थे प्रकृते स्याद्दोष इति कैयटः। तत्र धातोरिति। तत्र धातोरित्यस्य निवृत्त्या ढौकितादौ दोषवारणाय तत्स्वीकार इत्यादि 'आदेच उपदेश' इति शेखरे च स्पष्टम्।

वस्तुतस्तु 'नानुबन्धकृतमनेकालत्वम्, 'नानुबन्धकृतमनेजन्तत्वमि'ति परिभाषाद्वयमपि न कर्तव्यम्। तथाहि 'आटश्चे'त्यादौ इत्संज्ञकटकारोपलक्षिताकारस्येत्यादिरर्थवत् प्रकृतेऽपि उपदेशकालोत्तरमित्संज्ञायाम् ऋकारोपलक्षिततकारो भवति, इत्संज्ञकपकारोपलक्षित तदभिन्नस्येत्यर्थान्नोपयोगः परिभाषायाः। इदं चावश्यकं दाप्शब्दोपादानेन प्रतिषेधे प्राणिदापयतीत्यादावपि निषेधप्रसङ्गः पित्प्रतिषेधे वान्तप्रतिषेधश्च न्यासभेदकः। औशादावपि भूतपूर्वशित्त्वार्थकं शकारमादाय सर्वादेशत्वसिद्ध्या शित्करणं च न कर्त्तव्यम्। माङादौ तु कृतात्वस्यानुकरणे स्वोपलक्षितत्वप्रदर्शनाय। ङकार इति तत्रापि न दोषः। एवञ्च डाशीत्यादेशविषयेऽपि आनुपूर्व्यैवसिद्धिः। सर्वादेशत्वस्य ध्वनितं चेदं 'दाधाघ्वदापि'ति सूत्रे भाष्यकैयटयोः। अत एव डादिविषये तु आनुपूर्व्येणैवादेश इति वदन् मूलकारोऽपि संगच्छते। 'नानुबन्धकृतमसारूप्यमि'ति तु कर्तव्यमेव[3]। तत्रेत्संज्ञायां प्रत्ययसंज्ञापेक्षणात्। सा च वाक्यार्थबोधोत्तरमेवेति बोध्यम्। ज्ञापकपरन्तु भाष्यमेकान्तत्वपक्षे उपदेश इत्संज्ञामङ्गीकृत्य प्रवृत्तमिति न दोषाधायकमिति दिगिति केचित्॥७॥

[1]यदा इति गे नास्ति

[2]वस्तुतस्तु ---- इत्यारभ्य दिगिति केचित् इति पर्यन्तं के खे गे ङे नास्ति।

[3]परिभाषा वक्तव्यैव इति गे