परिभाषार्थमञ्जरी

अनूद्यमानविशेषणेष्विति। समुदायविशेषणम् अचामिति। तद्विशेषणमादिरिति। ततश्चेक्स्थानिकादिवृद्ध्यवयवकाच्समुदायावयवकसमुदायस्य वृद्धसंज्ञेत्यर्थस्य पर्य्यवसन्नतया अनूद्यमानविशेषणेत्यस्य यथाश्रुतार्थकत्वे आदौ अनूद्यमानविशेषणविशेषणत्वेन तदंशे इक्परिभाषाऽप्रवृत्तेरनया वक्तुमशक्यत्वेनानूद्यमानविशेषणेत्यस्य अनूद्यमानविशेषणविशेषणेष्वित्यर्थः। विधेयेनासिद्धतयेति। विधेयस्यानभिनिर्वृत्तत्वेन तदंशे परिभाषासंबन्धः कर्तुमशक्य इति भावः। तद्विशेषणे इति। साक्षाद्विधिविशेषणे इत्यर्थः। यथाश्रुते आदेरपि परंपरयाविधेयविशेषणत्वेन तदंशे परिभाषाया अप्रवृत्तिकथनमसङ्गतं स्यादिति बोध्यम्। तद्विशेषणेति। विधेयविशेषणविशेषणे इत्यर्थ:। न्यायसिद्धेऽर्थे ज्ञापकमप्याह[1]किञ्चेति। भाष्योक्तरीत्येति। तत्र हि वाराहीपुत्रे ष्यङन्तस्य सम्प्रसारणं भवति। पुत्ररूपे उत्तरपदे इत्यर्थे। वकारस्य संप्रसारणं कस्मान्न भवतीत्याशङ्कायाम्[2] अनन्त्यविकारपरिभाषया निराकृत्य अनन्त्येत्यस्याः परिभाषाया: प्रयोजनजिज्ञासायाम् 'अल्लोपोऽन' इति सूत्रमुदाहृतम्। अन्यथाङ्गावयवस्यानोऽकारस्य लोप इत्यर्थे अनस्त क्ष्णेत्यादावाद्याकारस्य लोप: स्यात्। ततोऽग्रे भसंज्ञाक्षिप्तासर्वनामेत्यस्याकारांशे विशेषणतामङ्गीकृत्य तस्मिन्निति परिभाषया अव्यवहिताकारस्यैव लोपेनाद्याकार लोपवारणेने तत्परिभाषाप्रयोजनमित्युक्तम्। एवञ्चानूद्यमानविशेषणविशेषणेऽपि परिभाषाप्रवृतिरुक्तैवेति भावः। येन नेतिन्यायेन नकारव्यवधानं सह्यत इति तात्पर्यम्। स्थाने ग्रहणेन[3] परिभाषाज्ञापनेऽपि नानुवादेत्यस्य यथाश्रुतार्थकत्वेन इत्यस्यानुवाद्यत्वेन अत इत्यस्य तत्त्वाभावेन तदंशे निषेधाऽप्रवृत्त्या 'षष्ठीस्थाने' इति परिभाषालभ्यस्थानसम्बन्धस्य निर्व्विघ्नत्वेन स्थानेग्रहणवैयर्थ्यापत्त्या नानुवादे इत्यस्यानूद्यमानविशेषणे तदप्रवृत्तिरित्यर्थस्यावश्यकत्वे 'वृद्धिर्यस्याचामादि'रित्याद्यंशे 'इको यणची'त्यत्र अचीत्यंशे इक्परिभाषा'तस्मिन्निति'परिभाषयोः क्रमेण प्रवृत्त्यप्रवृत्तिभ्यामव्याप्त्यतिव्याप्तिभिया विशेषणविशेषणेऽप्रवृत्तिरित्यर्थस्वीकारेण उक्ताव्याप्त्यतिव्याप्त्योर्वारणेऽपि आत इत्यस्य तत्त्वाभावेन निषेधाप्रवृत्या पुन: स्थानग्रहणस्य सम्बन्धः 'षष्ठी स्थाने' इति परिभाषया कर्तुमशक्य[4] एव इति विद्यमानस्थानग्रहणं व्यर्थमेवेति त्वदुक्तज्ञापकासंभव इत्यपि दोषो बोध्यः। 'इको यणची'त्यादौ दोषध्रौव्यादनूद्यमानविशेषणेन इत्येवार्थो ज्ञाप्यते। विशेषणता च साक्षात्परंपरासाधारणी गृह्यते। एवं च 'वृद्धिर्य्यस्ये'त्यादौ न दोष इति तु न शङ्कनीयम्। ननु साक्षादनूद्यमानविशेषणे अनूद्यमानविशेषणविशेषणे इत्युभयविधोप्यर्थोऽङ्गीक्रियते। लक्ष्यानुरोधाच्च क्वचित्पूर्वांशस्य प्रवृत्तिरिति क्वचिदुत्तरांशस्य प्रवृत्तिरिति न क्वापि 'अचो रहाभ्यं द्वे' 'उदात्त यणि'त्यादौ दोषलेश इति चेन्न। अन्ततो गत्वा लक्ष्यानुरोधस्वीकारस्यावश्यकत्वे 'अन्ते रण्डा विवाह' इति न्यायेन पूर्वमेव लक्ष्यानुरोधेन 'वृद्धियस्ये'त्यादाविक्परिभाषाप्रवृत्तिस्वीकारेणेष्टसिद्धौ भाष्यविरुद्धा [5]सरण्यवरोहस्यानुचितत्वादिति दिक्। ननु स्थाने ग्रहणेन परिभाषाणामनित्यत्वज्ञानेन[6] क्वचित्परिभाषाणामप्रवृत्तिः। एवञ्च ज्ञापकस्य सजातीयापेक्षयाऽनुवाद एवाप्रवृत्तिः। ततश्च परिभाषाणामनित्यत्वेन क्वचित्सिद्धायाः अप्रवृत्तेरनुवादिका परिभाषेयमिति त्वदुक्तप्रथमद्वितीयदूषणयोर्गर्भस्रावेणैव गतत्वात्। अङ्गांशे उत्थिताकङ्क्षत्वेनाक्षिप्तप्रत्ययस्यांशे[7]एव विशेषणत्वमित्यादिदूषणैः विवरणे शेखरे शब्दरत्नादौ अत्रैव मूलेऽन्त्यविकार इति परिभाषाया व्याख्याने च 'ष्यङ: संप्रसारणमि'ति सूत्रस्थभाष्यस्य त्वयैवैकदेश्युक्तिताया उक्तत्वाच्च। 'षष्ठी स्थाने योगे'ति परिभाषायाः प्रसिद्वार्थकत्वे फलाभावेन निर्दिश्यमानपरिभाषार्थसंग्राहकत्वं भगवतोक्तमानादृत्य आवृत्त्या तदर्थकसंग्राहकत्वकथनेन 'धिन्वि कृण्व्यो रचे'त्यनेन लोपविधाने कर्त्तव्ये अकारविधानेन 'यथोत्तरं मुनीनां प्रमाण्यमि'त्यर्थो ज्ञाप्यत इति कथनेन च भाष्यानुक्तज्ञापकानां त्वयापि स्वीकृतत्वात्। नापि तृतीयः। भाष्यकृतान्तरङ्गत्वेन स्थानसम्बन्धस्य कथनेऽपि सूत्रकाररीत्या ज्ञापकत्वस्वीकारे बाधकाभावेन परिभाषाणामनित्यत्वानुवादकपरिभाषास्वीकारे लक्ष्यविसंवादाभावेनैतादृशभाष्यविरोधस्य दोषासंपादकत्वेन च। नापि चतुर्थोऽत आह किञ्च विधाविति। एवं परिभाषाफलस्य विधीयत इति क्रियाध्याहारेणैव लाघवात्सिद्धे तदंशे गुरुतरयत्नस्वीकारस्य अनुचितत्वादिति भाव:। 'वृद्धिरादैचि'ति सूत्रे तद्भावितानां संज्ञेति पक्षे शालीयादौ वृद्धलक्षण: छो न स्यादिति दूषणदानेन मालादीनाञ्चेत्यादिज्ञापकाच्च इक्परिभाषायां विधीयत इत्याध्याहारबोधनात् इत्यध्याहारे मानाभावेन मदुक्तार्थस्वीकारस्यैवौचित्यमित्य[8]वक्तुमशक्यत्वात्। अन्यथा शालादीनां वृद्धत्वाभावेन तदुदाहरणभाष्यासङ्गतेरिति दिक्॥१०२॥

[1]अपि गे नास्ति

[2]आशङ्क्य इति गे

[3]ग्रहणे इति गे

[4]अशक्यमिति गे

[5]अनुसरणी इति गे

[6]ज्ञापनेन इति गे

[7]प्रत्ययस्याङ्गांशे इति गे

[8]इत्यस्य वक्तुमशक्यत्वात् इति गे