परिभाषार्थमञ्जरी

समासो न स्यादिति। 'क्तेनाहोरात्रावयवा' इत्यतः क्तेनेत्यनुवर्त्त्य ‘क्षेपे’ इति सूत्रेण विधीयमानो न स्यात् इत्यर्थः। कर्म्मणि क्तान्त इति। क्ते चेति सूत्रात् क्तग्रहणं 'तृतीया कर्मणी'ति सूत्रात्कर्म्मग्रहणं चानुवर्त्तत इति भाव:। प्रकृतिस्वर इति। इत्थं हि स्वरक्रमः। उच्छब्दस्य धृतशब्देन 'कुगती'ति समासे समासस्येत्यन्तोदात्तः प्राप्तः तं बाधित्वा 'तत्पुरुषे तुल्यार्थतृतीयासप्तम्युपमानाव्ययद्वितीयाकृत्या' इत्यव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरः, ततः कृत्स्वरो 'गतिकारकोपपदात् कृत्' इत्यनेन प्राप्तः। ततो 'थाऽथघञक्ताऽजऽबित्रकाणाम्’ इत्यन्तोदात्तः प्राप्तः तमप्ययं स्वरो बाधते। एवं च उच्छब्दस्योदात्तत्वं पर्य्यवस्यति। अभिना समास इति। आद्युदात्तोऽभि[1]शब्दस्येति शेषः। स्वरार्थमिति।अयं भाव: - अनन्तरग्रहणाभावे 'बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदमि'ति पूर्वपदाग्रहणानुवृत्तौ कर्म्मक्तान्ते पूर्वपदभूतो गतिः प्रकृत्येति सूत्रार्थे तत्त्वस्योदोभावेन स न स्यादिति किन्तु धृतशब्दस्य क्तान्तत्वेन सति शिष्टथाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वं स्यात्। उदात्तत्व सिद्धेरिति। 'गतिकारकोपपदात्कृदि'त्यनेनाद्युदात्तत्वसिद्धेरित्यर्थः। ज्ञापकमेवेति। नन्वनन्तरग्रहणस्यान्यार्थत्वं वदतो मते परिभाषाया अभावेनोद्धृतस्य क्तान्तत्वाभावादेवान्तोदात्तता प्राप्त्या अनन्तरग्रहणस्य तद्वारकताया[2] वक्तुमशक्यत्वेन ज्ञापकत्वस्य स्वस्थत्वेन[3] शङ्कासमाधानपरं भाष्यमसंगतमेव। न च पूर्वां परिभाषामादाय तत्प्रवृत्तिरिति वाच्यम्। त्वदुक्तरीत्यैवअपूर्वान्तामादाय उद्धृतशब्दस्य क्तान्तत्वेन तस्मिन्परतोऽभीत्यस्य स्वरप्राप्तौ तदभावाय अनन्तरग्रहणस्यावश्यकत्वे ज्ञापकत्वस्यैव वक्तुमशक्यत्वेन मूलोच्छेदापत्तेः। न च भाष्यकृतस्तत्परिभाषाज्ञाने[4]ऽपि सूत्रकृतो न ज्ञानम्। एवञ्च तन्मते विशिष्टस्य क्तान्तोत्तरपदत्वाभावेन तस्मिन् परतोऽभेस्तदप्राप्त्याऽनन्तरग्रहणं ज्ञापकमेवेति वाच्यम्। सूत्रकृत्कृतथाथादिस्वरस्याप्यप्रवृत्तौ भाष्यस्य निर्दलत्वापत्तेः। नहि थाथादिस्वरप्रवृत्तौ सूत्रकृतस्तत्परिभाषाज्ञानम् अस्मिंस्तु नेति युक्तिमत्। न हि भाष्यकारः स्वातन्त्र्येण प्रवृत्तः किन्तु सूत्रमादायैव। न च अनन्तरग्रहणेन पूर्वाचार्यपठिता परिभाषा इह शास्त्रे आश्रीयत इति ब्रूमः। न तु तेन सा ज्ञाप्यत इति ब्रूम इति वाच्यम्। तथा सति भाष्यस्थशङ्कासमाधानयोरुज्जीवनेप्यनन्तरग्रहणवैयर्थ्यस्यानुज्जीवनात्। नह्यत्र पक्षेऽभेः स्वराप्राप्तिर्य्येन तद्वैयर्थ्यस्योज्जीवनं स्यात्। किन्तु अपूर्वपरिभाषयोद्धृतस्य क्तन्तत्वेन तस्मिन् परतोऽभे: प्राप्तस्वरवारणाय तस्य सार्थक्यमेव स्यात्[5]। अनन्तरग्रहणं ज्ञापयतीति भाष्याक्षरस्वारस्यं चोल्लङ्घितं स्यादिति चेन्न। अनन्तरग्रहणेन परिभाषायां ज्ञापितायां स्वस्मिन् चारितार्थ्यं विना ज्ञापकत्वस्य वक्तुमशक्यत्वात्। तथाहि उद्धृतस्य क्तान्तोत्तरपदत्वेन तस्मिन् परतोऽभे: स्वरप्राप्तानन्तरग्रहणेन न भवतीति वक्तव्यम्। तदेव न। सत्यामपि परिभाषायामभेः स्वरो नैव स्यात्। एकगतिके कर्म्मक्तान्ते चरितार्थस्य 'गतिरनन्तर' इत्यस्यान्यार्थक्तान्ते चरितार्थेन थाथादिसूत्रेण गतिद्वयके परत्वाद्गतिरनन्तर इत्यस्य बाधात्। एवञ्चाभेः स्वरो नैव प्राप्त इति अनन्तरग्रहणस्य स्वस्मिंश्चारितार्थ्यं दुर्निरूपं किन्त्वन्यदेव ज्ञापकं स्यात्। तच्चेत्थं परेण थाथादिस्वरेण बाधादभेः स्वराप्राप्त्याऽनन्तरग्रहणं व्यर्थम्। तेन थाथादिस्वरो वारणीय:। विशिष्टस्य क्तान्तत्वाभावेन स तु न प्राप्नोतीति व्यर्थं सदस्याः ज्ञापकम्। ज्ञापिते तु थाथादिस्वरप्राप्त्याऽनन्तरग्रहणेनापूर्वपदत्वेऽपि तद्बाध इति स्वस्मिँश्चारितार्थ्यं योगविभागेन तथा थाथादिस्वरवारणे तु तस्य फलान्तराभावेन निष्प्रतिपक्षप्राप्ताभिस्वरवारणाय अनन्तरग्रहणं ज्ञापकं सच्चरितार्थम्। तस्माच्चारितार्थ्यविघटिकैव शंका न तु ज्ञापकत्वाभावप्रतिपादिका पूर्वोक्तयुक्तेः। नन्वनन्तरग्रहणं किमर्थमित्युपक्रम्य शङ्कासमाधानादिकं कृत्वा सूत्रशेषे एवं सिद्ध्यतीति ज्ञापकमुक्तं भाष्ये। [6]भवदुक्तरीत्या तु पूर्वं ज्ञापकमेव वक्तव्यं स्यादिति भाष्यविरोध इति चेन्न। 'पाठक्रमादर्थक्रमो बलीयानि'ति न्यायाद्भाष्यविरोधस्य सुखेन परिहृतत्वादिति संक्षेप:। पुंयोगादितीति। तत्र हि कृद्ग्रहणपरिभाषामुपक्रम्य तत्फलमुक्तम्। सांकूटिनमिति। पश्चादेवमप्येकदेशस्य इनुणन्तत्वेन एकदेशादेव 'अणिनुण' इत्यण् स्यादिति शङ्किते अनया समाहितम्॥२८

[1]उद्धृत इति खे,गे

[2]वारकतायाम् इति के

[3]सुस्थत्वे इति के,खे

[4]ज्ञापनेऽपि इति गे

[5]किन्तु अपूर्वपरिभाषयोद्धृतस्य क्तन्तत्वेन तस्मिन् परतोऽभे: प्राप्तस्वरवारणाय तस्य सार्थक्यमेव स्यात्। इति पाठः खे नास्ति।

[6]त्वदुक्तरीत्या इति पाठस्तु ग-पुस्तके अस्ति।