परिभाषार्थमञ्जरी

नन्वेवं तरप्तमपेति। नन्वेतत्परिभाषाभावे घसंज्ञायां तरबाद्यन्तग्रहणे विधौ तस्यैवोपस्थितौ[1] तरबाद्यन्ते परतः कुमारीब्राह्मणितरेत्यादौ ह᳙स्वे 'उत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहणन्ने'ति परिभाषा व्यर्थ्या स्यादिति चेन्न। रूपबादौ तस्याश्चारितार्थ्यात्। अत्र संज्ञाविधावित्यस्य सम्बन्धसामान्यषष्ठ्या [2]संज्ञासम्बन्धिविधाविति नार्थ: तथा सति 'निष्ठे'ति विधीयमानो निष्ठान्तस्य पूर्व्वनिपातो न स्यात्तदन्तनिषेधादपितु भावे किप्रत्ययान्तविधिशब्दयोगे कर्म्मषष्ठ्या संज्ञाकर्म्मके विधावित्यर्थः। न च घरूपादौ सप्तमीनिर्देशेन पञ्चम्यन्ताक्षेपे 'प्रत्ययग्रहणे चापञ्चम्या' इत्यनयैव गतार्थत्वात् 'उत्तरपदे'ति परिभाषा व्यर्थेति वाच्यम्। आक्षेपे आक्षिप्तस्य शाब्देऽन्वये[3] वा मानाभावात्। पूर्व्वोक्तस्य तासीत्यादौ तु धातोरित्यधिकारादेव न दोषः। न च भवन्मते आक्षेपाभावेन[4] 'अपञ्चम्या' इति निषेधाप्रवृत्तेः संज्ञाविधौ तदन्तग्रहणेऽपि विधिप्रदेशेषु[5] घादौ तदन्तग्रहणं दुर्व्वारम्। न चोत्तरपदेति निषेधान्नेति वाच्यम्। लाघवरूपान्मानाद्गत्याक्षिप्तधातुनिरूपित इत्यग्रिमपरिभाषायां त्वयापि तदङ्गीकाराच्च। आक्षेपं स्वीकृत्य चापञ्चम्या इति निषेधानुवादकत्वस्योत्तरपदे इति निषेधस्वीकारादिति वाच्यम्। संज्ञाविधावित्यस्य वैयर्थ्येन विधौ तदन्ताग्रहणात्। न च निष्ठासंज्ञायां चारितार्थ्यम्। तत्र तदन्तग्रहणेऽपि न दोषः। निष्ठेत्यादिपूर्व्वनिपात[6]विधायके तदन्तग्रहणस्येष्टत्वात्। न[7] च असत्यामेतस्यां संज्ञासूत्रे तदन्तस्य संज्ञायां विधिदेशे तदन्तस्योपस्थितौ तस्योत्तरपदविशेषणे तरबान्द्यन्ते गौरीपरमब्राह्मणितरेत्यत्र गौरीत्यस्य ह᳙स्वः स्यात्। सत्यामेतस्यां तुप्रत्ययमात्रस्य संज्ञायां विधिप्रदेशे तस्योपस्थितौ तरबाद्यन्ते इत्यर्थे[8] पूर्व्वोक्तोदाहरणे ह᳙स्ववारणेनैव चारितार्थ्येन[9] कथं वैयर्थ्यमिति चेन्न। तदन्तस्य संज्ञायामपि विधिप्रदेशे तदुपस्थितौ विशेषणविशेष्यकामचारादूत्तरपदरूपे तरबन्ते इत्यर्थात्पूर्वोक्तोदाहरणे प्राप्तेरेवाभावेन[10] तद्वैयर्थ्यस्य स्पष्टत्वात्। न चैतावतापि रूपबादौ दोष एवेति चेत्तर्हि 'हृदयस्य'ति सूत्रस्थज्ञापकपरभाष्येणानुवादकतया वक्तुमशक्यत्वात्। एतेन संज्ञाविधावित्यत्र कर्म्मषष्ठ्या करणतृतीयान्तेन सम्बन्धसामान्यषष्ठ्या वा समासे विधिप्रदेशे तरबाद्यन्तग्रहणं संज्ञाविधौ निषेधाप्रवृत्तिः 'निष्ठे'ति पूर्व्वनिपाते च क्रमेण दोषमुद्भाव्यात्र शेखर: संज्ञाकर्म्मके विधानेन तावदयं निषेधः। संज्ञाविधौ 'घरूपे'त्यदौ त्वेतन्निषेधसामर्थ्यात्तदन्तविधिर्न भविष्यतीति शेखरं घुसंज्ञासूत्रे उपपाद्य इदन्तु प्रदीपकृदुक्तदूषणविस्मरणमूलकम्। तथा हि यदि संज्ञाविधिप्रदेशेअत्र संज्ञया विधौ, संज्ञाया विधौ चोभयमपि[11] तदन्तविधिः स्यात् तरबन्तान्ते गौरीपरमब्राह्मणितरेत्यत्र ह्रस्वः प्रसज्येत स मा भूत् संज्ञया[12] विधौ एव तदन्तविधिना तरबन्ते परतो गौरी ब्राह्मणितरेत्यादौ ह्रस्वार्थं निषेधसार्थक्येन सामर्थ्याभावात्। तर्हि घान्ते ह्रस्वः कस्मान्न भवति 'प्रत्ययग्रहणे चापञ्चम्या' इति निषेधादिति ब्रूमः। परसप्तमीनिर्देशेन हि योग्यपञ्चम्यन्तोऽवधिराक्षिप्यते इति 'उत्तरपदे'ति निषेधो नापूर्व इति दूषयन्तः प्रकारान्तरेण समाधानं कुर्वन्तः कल्पनादुर्भिक्षाः कैयटपृष्ठचरा अज्ञानान्धपदवीं प्रापिता इति दिक्। वस्तुतस्तु संज्ञाविधाविति निषेधवैयर्थ्येन न समाधानम्। संज्ञाविधाविति निषेधसामर्थ्यान्न तदन्तविधिरिति शेखरस्तु पूर्व्वोक्तरीत्याऽत्र विषये यो विप्रतिपद्येत तं प्रति समाधानप्रदर्शकः। वस्तुतस्तदपि रुपबादौ दोषग्रस्तत्वान्नेत्युक्तम्। अत एवात्र सामर्थ्यग्रन्थस्यानुल्लेख इति दिक्॥२७॥

[1]उपस्थित्या इति के,खे

[2]संज्ञा इति पदं खे नास्ति

[3]शब्दान्वये इति गे

[4]पूर्व्वोक्तस्य तासीत्यादौ तु धातोरित्यधिकारादेव न दोषः। न च भवन्मते आक्षेपाभावेन इति पाठः गे नास्ति।

[5]विधिप्रदेशे इति खे

[6]निपातादि इति के,खे,गे

[7]ननु इति के,खे

[8]इत्यर्थेन इति के,खे

[9]चारितार्थ्ये इति के,खे,गे

[10]प्राप्तेरेवाभावे। न तद्वै... इति खे

[11]चोभयत्रापि इति के

[12]संज्ञाया विधौ इति इतरेषु पाठः।