कामाख्या

निरवकाशत्वादिति। गणरूपाभ्यास्येत्वमित्यर्थकस्येव गण इत्यस्य हलादिः शेषेण णकारलोपे निरवकाशत्वम्। बाधेतेति। तथा च णकारस्येत्वे ह्रस्वे च कृते अग्लोपित्वाद्दीर्घाभावे अजिगणदिति स्यादिति भावः। अकिद्ग्रहणस्य ज्ञापकत्वमुपपादयति अन्यथेति। अनजन्तत्वादिति। 'अचश्चे'ति परिभाषयाऽजन्तस्य दीर्घविधानेन तुकि कृते तथात्वाभावाद्दीर्घाप्राप्तिरिति भावः।

अयमाशयः - नुको दीर्घाप्राप्तियोग्ये अचारितार्थ्येनानवकाशत्वाद्दीर्घं बाधित्वा नुकि कृते अनजन्तत्वाद्दीर्घाप्राप्त्याऽकिद्ग्रहणं व्यर्थन्तेन परिभाषाज्ञापने तु नुकः पूर्वन्दीर्घो मा भूदित्यकिद्ग्रहणमिति। न चैवमपि अकितोऽभ्यासस्य सत्वेन दीर्घप्रवृत्तेर्दुर्वारतया स्वांशे चारितार्थ्याभाव इति वाच्यम्। यदि दीर्घो न स्यात्तदा नुगि सति अकिदिति निषेधः स्यादिति संभावनया उपसंजनिष्यमाणन्यायेन पूर्वन्दीर्घाप्रवृत्तेः। न च यंयम्यत इत्यादौ दीर्घं बाधित्वा नुक्यपि पश्चाद्दीर्घवारणाय किद्ग्रहणं चारितार्थमिति वाच्यम्। अनजन्तत्वेन दीर्घाप्राप्तेः। न च नुकि कृतेऽनजन्तत्वेन दीर्घाप्राप्त्याऽकिद्ग्रहणं व्यर्थमेवेति वाच्यम्। 'अभ्यासास्याचो दीर्घ' इति वैयधिकरण्यान्वयस्यापि ज्ञापनात्। न च दीर्घोऽनुक इत्येवसिद्धेऽकिद् ग्रहणेन वैयधिकरण्यान्वयो ज्ञाप्यत इति वाच्यम्। वनीवच्यते इत्यादौ नीकः प्राग्दीर्घव्यावृत्तये चारितार्थ्यात्। किद्भाविभिन्नस्येत्यर्थस्वीकारादिति केचित्। केचित्तु अभ्यासे सर्वत्र ह्रस्वस्यैव सत्वेन 'नुगतोऽनुनासिकान्तस्ये'ति तपरकरणे न औपदेशिकस्यातो ग्रहणाद्वा भाम्यत इत्यादौ दोषाभावेन कृते चारितार्थ्यस्य च नुकि सत्वेन तक्रन्यायेन दीर्घबाधे पुनर्द्दीर्घाप्राप्त्याऽकिद्ग्रहणवैयर्थ्येन ज्ञापकमित्याहुः। परिभाषार्थस्तु अभ्यासत्वावच्छिन्नोद्देश्यताककार्येषु बाध्यं पूर्वं प्रवर्तत इति। अत्र अभ्यासत्वावच्छिन्नोद्देश्यतेत्युक्त्या ऊखतुरित्यादौ ह्रस्वात्प्राक् न सवर्णदीर्घः अन्यथा बाध्यस्य सवर्णदीर्घस्य पूर्वं प्रवृत्तौ पश्चाद्ध्रस्वे तदसिद्धिः स्पष्टैव। यत्तु अभ्यासविकारेषु बाध्यबाधकयोर्य़थासमावेश स्यात्तथा कर्तव्य इति परिभाषार्थ इति। तन्न, बोभूयत इत्यादौ पूर्वं ह्रस्वे पश्चाद्गुणप्रवृत्त्या पूर्वं गुणे पश्चाद् ह्रस्व प्रवृत्त्या च कदाचिद्गुणोत्तरं ह्रस्वप्रवृत्तेर्दुर्वारित्वात्। अस्यां परिभाषायां बाध्यबाधकशब्दौ न प्रक्रान्तविषयकावेव किन्तु अन्यविषयकावपीत्याह इयंचेति। कैयटोक्तं दूषयति यत्विति।एकैकैति। उत्सर्गस्य अपवादस्य वा। यथा ननर्तीत्यत्रोरदत्वरुगादीनाम्॥६७॥