कामाख्या

अतिदेशप्रसंगसंगत्याऽतिदेशान्तरमवतारयति ननु रामाविति। रामौ स्मरतीति प्रयोगे निघातप्रवृत्तिसमये पदत्वज्ञानमपेक्षितन्तच्च न संभवति एकादेशेन सुपस्तदादेश्चापहारेण सुबन्ततदादित्वविरहात् सुप्तिङन्तमित्यस्याप्राप्तिः। न तु परादिवद्भावेन औशब्दे सुप्त्वस्य पूर्वान्तवद्भावेन एकादेशविशिष्टेतदादित्वस्य च संभवेन पदत्वं स्यादेवेत्यत आह उभयत इति। अत्र कार्यकालपक्ष इत्यनेन यथोद्देशपक्षे पूर्वकालप्रवृत्तस्य पदत्वस्य आनुमानिकस्थानिवद्भावेन एकादेशविशिष्टे सुलभत्वमिति सूचितम्। कार्यकाले तु नानुमानिकस्थानिवद्भावः यस्माद्विहितस्तदादित्वस्याशास्त्रीयत्वादिति मूलाशयः। अत्रेत्थं विचारः - आकडारीयभपदसंज्ञासु यथोद्देशपक्षस्यैव सिद्धान्तितत्वेन एकतरपक्षेण लक्ष्यसिद्धौ पक्षान्तरेण दोषोद्भावनस्यानुचितत्वेन कार्यकालपक्ष इत्युक्तिरनुचितेति। सत्यम्। प्राचीनमते नैतद्ग्रन्थप्रवृत्तेः। किं च भसाहचर्येण पदपदस्य परनिमित्तकस्वादिष्विति विहितपदपरत्वात्। किं च कार्यकालपक्षे अंशद्वयं – स्वदेशत्यागो यदाकार्यन्तदा संज्ञेति च। तत्र यथोद्देशपक्ष एवेत्येवकारेण आद्यांशस्यैव व्यावृत्तिः, उत्तरांशस्तु – पदसंज्ञायामस्त्येवेति न ततो विरोधः। उभयत आश्रयणे इति निषेधोद्भावनमपि प्राचीनमतेनैव। स्वमते तु उभयत आश्रयणेऽप्यन्तादिवद्भावस्य तत्र तत्रेष्टत्वेन स्वीकारात्। यदि च अपरनिमित्तकत्वेनान्तरङ्गत्वाद्यथोद्देशे जातपदत्वस्यानुमानिकस्थानिवद्भावेन कृतैकादेशेऽपि सुलभतया नेदं परिभाषाफलमित्युच्यते तर्हि चकारेति फलं बोध्यम्। तत्र हि उरदत्वोत्तरं करित्यस्य द्विरुक्तधातुपूर्वभागत्वाभावेनाभ्यासत्वाभावाद्धलादिः शेषाप्रवृत्तेः, अभ्यसस्यानर्थकत्वेन आनुमानिकस्थानिवद्भावाप्रसक्तिः। अनेन न्यायेन तु कृशब्दे स्थितस्य द्विरुक्तधातुपूर्वत्वस्याभ्यासत्वस्य वा करशब्दे आनयने हलादिः शेषः सुलभः। न च अर्धविकारेऽर्धाधिकविकारे वा न्यायाप्रवृत्तिस्वीकारात् कथमनेनाभ्यासत्वमिति वाच्यम्। स्वीयविधेयताश्रयावधिकपूर्वत्वस्वीयोद्देश्यविधेयोभयमात्रारब्धसमुदायघटकत्वोभयसम्बन्धेन द्वित्वशास्त्रविशिष्टोऽभ्याससंज्ञको भवतीत्यर्थकपूर्वोऽभ्यास इत्यस्य प्रवृत्तौ कृकृ इति समुदायनिष्ठस्य स्वीयोद्देश्यविधेयोभयमात्रारब्धसमुदायत्वस्य कर्कृ इति शब्दे न्यायेनातिदेष्टुं शक्यत्वात्। अत्र च द्वितीयसम्बन्धनिवेशादुर्णुनावेत्यत्रोर्णुशब्दस्याभ्यासत्वाभावेन हलादिः शेषो न। केचित्तु द्वितीयसम्बन्धस्थाने स्वीयोद्देश्यताश्रयसमभिव्याहृतवर्णघटितत्वमिति सम्बन्धं निवेश्य न्यायं विनापि करित्यस्याभ्याससंज्ञां विधाय प्रहिणोति फलं वदन्ति। तत्र हि हिनोशब्दस्यानर्थकत्वेन स्थानिवत्वाप्राप्त्याऽनेन न्यायेनैव हिनुशब्दत्वं संपाद्य 'हिनुमिने'ति णत्वं सिद्ध्यति। न चात्र गुणस्याचः परस्मिन्निति स्थानिवत्वेन निर्वाहः पूर्वत्रासिद्धीय इति निषेधस्तु न। तस्य दोषः संयोगेत्यादिनिषेधादिति न्यायस्य फलाभाव इति वाच्यम्। प्रराभ्यामित्यत्र रिशब्देऽनेन न्यायेन रैशब्दत्वमादाय 'रायो हली'ति यात्वस्य फलत्वसंभवात्। न चात्राप्यानुमानिकस्थानिवद्भावेनैव सिद्धेर्नेदं फलमिति वाच्यम्। गुणोदकमित्यत्र दकशब्दे अनेनोदकशब्दत्वमानीय उदके केवल इति स्वरसिद्धेः फलत्वसंभवात्। यदि च 'पूर्वोत्तरपदनिमित्तकार्यात्पूर्वमन्तरङ्गोऽप्योकादेशो ने'ति परिभाषया सिद्धिरित्युच्यते तर्हि परिभाषाफलं मृग्यम्। अत एवानुमानिकस्थानिवद्भावमाश्रित्य स्थानिवत्सूत्रे भाष्येऽस्यानाश्रयणं कृतम्। एकादेशः विकृतो यस्मिँस्तत्। सामान्ये नपुंसकं शब्दस्वरूपविशेषणं वा। एकदेशप्रतियोगिकविकारविशिष्टः स्ववद्भवतीतिपरिभाषाऽर्थः। शकारप्रतियोगिकविकारविशिष्टोऽयमिति मान्तः स्ववद्भवति अर्थात् स्वविशिष्टं स्वतोभिन्नं न भवति। वै. स्वघटकोद्देश्यकविकारघटितत्व स्वविशिष्टाघटितत्वोभयसम्बन्धेन। सम्बन्धे वै. स्वाघटकत्व स्वघटकमात्रोद्देश्यकविकारेतरत्वोभयसम्बन्धेन। द्वितीयसम्बन्धनिवेशान्निर्जरशब्दे न जराशब्दत्वातिदेशः राशब्दे जराशब्दवैशिष्ट्यसत्वेऽपि जातिव्यञ्जकभूयोऽवयवदर्शनाभावेन न तस्मिन् तद्रूपताव्यवहारः। नापि रामावित्यादावेकादेशस्य रामशब्दैकदेशविकृतत्वं तद्घटकमात्रोद्देश्यकत्वाभावात्। अत एवेति। मान्ते अदन्तरामशब्दाभेदस्यानया बोधितत्वादेव तादृशात् = विकृतात्। अन्यथा। परिभाषाया अभावे शक्ततावच्छेदकज्ञानादेव हि शक्तिज्ञानं तत एव बोध इति भावः। एवं च। परिभाषास्वीकारे च। आर्थसमाजेति। अर्थानामयमार्थः। स चासौ समाजः समुदायस्तेन ग्रस्तं गठितं व्याप्तं वा, अर्थश्च सुप्त्वं तदादित्वादि च विवक्षितः। अस्य लोकसिद्धत्वेऽपि शास्त्रे आश्रयणे प्रमाणमाह अत एवेति। परिभाषास्वीकारादेव। 'प्राग्दीव्यतोऽणि'ति सूत्रे दीव्यदिति 'तेन दीव्यती'त्यत्रत्य दीव्यतीत्यस्यानुकरणं तच्च न संभवति। अनुकरणस्यानुकार्यसमानानुपूर्वीकत्वनियमात्। अनेन न्यायेन एकदेशविकृतो दीव्यदिति दीव्यतितोऽभिन्नमिति बोधिते अनुकरणत्वं ज्ञापकत्वं च सूपपन्नम्। न च किमर्थं विशिष्टानुकरणं लाघवात्तान्तानुकरणेनैव सिद्धेरिति वाच्यम्। अवधेर्दीव्यतो निरर्थकत्वेन अवध्यवधिमतोः साजात्यमिति बलात् प्रत्ययार्थबोधकपदाघटितेऽपि 'बाह्वादिभ्यश्चे'त्यादिसूत्रे अणाधिकारापत्तौ अणिञोः पर्यायतापत्तेः। ज्ञापयतीति। बोधयतीत्यर्थः। स्वांशे चारितार्थ्यासंभवात्। एतेनेति। उक्तज्ञपकपरभाष्येण। अत्र हि विकारस्य कार्यस्य शास्त्रीयत्वाभावेन भाष्यविरोधः स्यादिति भावः। नन्वेवं हि कतरदितत्यत्र विकृतावयवह्रस्वत्वप्रयुक्तमपि कार्यं स्यादत आह विकृतावयवेति। विशेषान्तरमप्याह एवमक्तेति। परिछिन्नपरिमाणग्रहणेइत्यर्थः। अर्थात् अयोग्विपुरुषनिश्चीयसंख्यात्वपरिमाणत्वान्यतरव्याप्यधर्मावच्छिन्नविषयताप्रयोजकत्वमक्तपरिमाणत्वम्। तादृशसंख्यात्वव्याप्यधर्मो जराशब्दे वतुष्ट्वरूपः तदवच्छिन्नविषयता जरानिष्ठा तत्प्रयोजकत्वन्तस्य एवं सर्वत्र गुणोदकमित्यत्र भाष्यन्तु पूर्वोत्तरपरदनिमित्तेत्यादिना पूर्वमेव स्वप्रवृत्या एकदेश्युक्तं दीव्यतिशब्दत्वस्यानेन नातिदेशः किन्तु दीव्यतिशब्दनिष्ठबोधजनकत्वस्यैवेति केचिदाहुः। मान्यास्तु संख्यात्वपरिमाणत्वान्यतरव्याप्यधर्मावछिन्नप्रकारताकबुद्धिनिष्ठप्रतिबध्यतानिरूपितप्रतिबन्धकतावच्छेदकविषयताश्रयविशिष्टत्वं वै. स्वघटितत्व स्वसमनियतत्वान्यतरसम्बन्धेन द्वयतृकत्वस्य एकत्वप्रतिबन्धकीभूतद्वित्वघटितत्वात्जरात्वादेस्त्रित्वप्रतिबन्धकीभूत चतुष्ट्व समनियतत्वात् परिच्छिन्नपरिमाणत्वमिति प्राहुः। मिश्रास्तु -संख्यात्वपरिमाणत्वान्यतरव्याप्ययत्किञ्चिज्जातिव्यापकाभावप्रतियोगित्वं तत्त्वं। व्यापकत्वघटकाधिकरणता च स्वाश्रयाश्रयत्वसम्बन्धावच्छिन्ना। तथा च संख्यात्वव्याप्याजातिः पञ्चत्वत्वं, तदधिकरणं स्वाश्रयाश्रयत्वसम्बन्धेन पञ्चाक्षरावयवकः समुदायस्तन्निष्ठाभावो घटत्वाद्यभावस्तदीयप्रतियोगितावच्छेदकं घटत्वत्वं अवच्छेदकं जरात्वाभावत्वं तद्वत्वरूपव्याप्यकत्वं जरात्वाभावस्य तत्प्रतियोगित्वं जरात्वस्येतिलक्षणसमन्वय इत्याहुः। एषां धर्माणां परिगणिताक्षराम्भकसमुदायात्मकव्यक्तिवृत्तित्वं यथा तिङ्त्वोपसर्गत्वप्रत्ययत्वादीनां तेषामक्तपरिमाणत्वम्। अत्रत्य बहुविचारो निरर्थक इति दिक् । नन्वनेनैव सर्वत्र सिद्धौ स्थानिवत्सूत्रं किमर्थमत आह यत्र त्वर्धमिति।॥३७॥

॥इति शास्त्रत्वसम्पादकनामकं प्रथमं प्रकरणम्॥