कामाख्या

उक्तपरिभाषाबाधिकामवतारयति नन्वेवमिति। एवं बहिरङ्गपरिभाषास्वीकारे।अक्षद्युः। अक्षशब्दे उपपदे दिवेः क्विपि, छ्वोरित्यूठि, यणादेशो न स्यात्। बहिरङ्गत्वेन जिघृक्षितोठ्शास्त्रीयाङ्गपदप्रयोज्यविषयताश्रयो दिविति तद्घटकः स्थानिद्वारा उकारस्तन्निष्ठविषयताप्रयोजकाच्पदघटितत्वेन यणोऽन्तरङ्गत्वात्। ज्ञापकत्वं विवृणोति अन्यथेति। संहिताया नित्यत्वादिति। संहितैकपदे नित्या नित्याधातूपसर्गयोरित्युक्तेः। अन्तरङ्गनिमित्तविनाशल्यपोऽभावेन अन्तरङ्गानपि विधीन्बहिरङ्गो ल्यब् बाधते इत्यस्याप्राप्त्या एकादेशे ल्यपीति भावः। प्रेद्धइति। अत्र पदद्वयसम्बन्धिवर्णद्वयापेक्षत्वेन आद्गुण इत्यस्य बहिरङ्गत्वमुक्तम्। संयोगान्तस्येति। सुद्ध्युपास्य इत्यत्र संयोगान्तलोपे 'यणः प्रतिषेधो वाच्यो' न वा झलो लोपाद्बहिरङ्गलक्षणत्वान्नेत्युक्तम्। न च वृक्षे छत्रमित्यत्र पदान्ताद्विति तुकि कर्तव्ये एकादेशस्यासिद्धत्वार्थं तुकश्चारितार्थ्येन कथं ज्ञापकत्वम्। नात्र परिभाषया निर्वाहः एकादेशस्यैवान्तरङ्गत्वात्। न चात्रासिद्धत्वेऽपि 'छे चे'ति तुक्प्रवृत्त्या न विशेष इति वाच्यम्। वैकल्पिकासिद्ध्या विशेषस्य स्पष्टत्वादिति वाच्यम्। पदान्तपदाद्योरेवैकादेशेऽसिद्ध इति वार्तिकेन तदप्रवृत्तेः। न चैवमपि वृक्षस्य इः वृक्षेस्तस्य छत्रमित्यत्र एकादेशस्य तथात्वेन तत्रासिद्धत्वार्थं तुग्ग्रहणमिति वाच्यम्। न चैङः पदान्तात्परोरूरस्तीति भाष्यादुक्तपरिभाषाज्ञापकपरभाष्याच्च प्रकृतप्रयोगस्यानभिधानेनादोषात् ।

प्राचीनोक्तं खण्डयति यत्विति । कोऽसिचदित्यत्रैकादेशविशिष्टे को शब्दे पदत्वं सिचदित्यस्यैकदेशविकृतन्यायेन पदत्वमिति षत्वस्यापि पदद्वयसम्बन्धिवर्णद्वयापेक्षत्वमिति भावः। ननु एकदेशविकृतन्यायेन सिचदित्यस्य पदत्वात् 'सात्पदाद्यो'रिति षत्वनिषेधे षत्वग्रहणं व्यर्थमेवेत्यत आह एकादेशस्येति। न च निषेधाप्रवृत्तेरशास्त्रीयत्वात् कथं परादिवद्भाव इति वाच्यम्। षत्वनिषेधाप्रवृत्तेःषत्वरूपत्वेन शास्त्रीयत्वात्। ननु षत्वदृष्ट्या एकादेशस्य बहिरङ्गत्वेनासिद्धत्वात् षत्वाप्राप्तौ षत्वग्रहणं ज्ञापकमेवेत्यत आह त्रैपादिकेइत्यादि। अन्तरङ्गे बहिरङ्गे वा अचोरानन्तर्यमिति हरदत्तादिस्वीकृतार्थं धर्मिग्राहकमानविरोधादयुक्तमित्याशयेन स्वमते परिभाषार्थमाह परिभाषार्थस्त्विति। अज्निष्ठान्यनिरूपितानन्तर्यनिमित्तक इत्यर्थः। ज्ञापकसाजात्यादाह। जातस्येति। न चैवम् अन्तरङ्गानपीति परिभाषया एकादेशात्पूर्वमेव ल्यपि, तत एकादेश तुकोः समकालप्राप्तिकत्वेन अस्या अप्राप्तौ तुग्ग्रहणस्य स्वांशे चारितार्थ्याभाव इति वाच्यम्। अन्तरङ्गनिमित्तविनाशकस्यैव लुकस्तया प्राबल्यबोधनेन प्रकृते तदभावेन तस्या अप्रवृत्तौ पूर्वमेवैकादेशप्रवृत्तेः। अत एव निपूर्वकात् ष्यन्तादिशेः क्त्वाप्रत्यये 'अन्तरङ्गानपी'ति न्यायेन गुणात्पूर्वं समासे ल्यपि च कृते पुनः प्रतिपदोक्तत्वेन गुणात्पूर्वं 'ल्यपि लघुपूर्वा'दिति णोरयादेशे, गुणे निरेषय्य इति न। किन्तु अनतरङ्गत्वाद्गुणे ल्यपि लघुपूर्वकत्वाभावेनायादेशाप्राप्तौ णिलोपे निरेष्य दुरेष्य इत्येव । न चैवं पराजग्ध्येत्यत्र अन्तरङ्गत्वात् सवर्णदीर्घे ततो जग्धिं बाधित्वा अनया ल्यपि पश्चाज्जग्ध्यादेशे पर्जग्ध्येति स्यादिति वाच्यम् । स्वेन स्वप्रकृतिद्वारा वा अन्तरङ्गनिमित्तविनाशकल्यपः प्राबल्य बोधनेन जग्ध्यादेशद्वारा दीर्घनिमित्तविनाशकत्वस्य सत्वेनादोषात्। परिभाषायां बहिष्ट्वपदं बहिरङ्गत्वप्रयोज्यासिद्धत्वे लाक्षणिकमित्याशयेनाह बहिःपदेनेति। ननु परिभाषार्थे अन्तरङ्गे इति पदं त्वया कुतो लब्धमित्यत आह असिद्धमिति। अनुवृत्तिसूचनादिति। अत्र केचित् असिद्धपरिभाषायाः वाह ऊठित्येतद्देशस्थत्वेन प्रथमपादस्थतुग्ग्रहणज्ञापितायामस्यामनुवृत्त्यसम्भवाच्चिन्त्यमिदमित्याहुः। वस्तुतस्तु प्रत्यासत्त्या अन्तरङ्गे इत्यस्य लाभ इति युक्तः पन्थाः। तेन। अज्निष्ठान्यानन्तर्यनिमित्तकत्वस्यान्तरङ्गविशेषणत्वेन। अतएवेति। जातस्यैवासिद्धत्त्वाभावबोधनादेव। परमपिसवर्णेति। समकालप्राप्तिस्थलेऽपि प्रवृत्तौ तु अनया अन्तरङ्गपरिभाषाया निषेधे परत्वाद्दीर्घे गुणे च शिवेहीति सिद्धौ तद्वैयर्थ्यं स्पष्टमेव। ऊठोऽसिद्धत्वादिति। वलिलोपापेक्षया बहिरङ्गत्वेनोठोऽसिद्धत्वम्। तेनैवेति। अन्तरङ्गपरिभाषाया अनित्यत्वेनैव। ननु अस्तु अस्या वैयर्थ्यमिष्टापत्तिरत आह अतएवेति। नाजानन्तर्य्यपरिभाषायाः सत्वादेव। अन्यथा। अनित्यासिद्धपरिभाषया निर्वाहे। मम तु। नाजानन्तर्यपरिभाषावादिनस्तु। न चैवं सतीत्यारभ्य आसमाप्तेन ग्रन्थेन अस्या अनावश्यकत्वं अन्तरङ्गपरिभाषाया अनित्यत्वं च विवृतमिति दिक्॥५१॥