परिभाषार्थमञ्जरी

त्यन्ता शदन्ता चेति। ननु कतीति कृत्रिमा संख्याऽस्तीति त्यन्तप्रतिषेधोऽज्ञापक इति चेन्न। अर्थवतस्तिशब्दस्यग्रहणेन[1] तस्यैव व्यावर्त्यत्वात्। अत एव भाष्ये त्वदुक्तमाशङ्क्य 'अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्ये'त्यर्थवतस्तिशब्द[2]ग्रहणमित्युक्तम्[3]। नन्वेतद्भाष्यमयुक्तम्। तथाहि - ज्ञापकात्पूर्वं सूत्रे संख्यापदेन कृत्रिमसंङ्ख्याग्रहणात् कृत्रिमत्यन्तस्यैव ग्रहणं प्रशक्तं नाकृत्रिमत्स्येत्युभयोरनुपस्थित्या कथमर्थवत्परिभाषोपस्थितिरिति चेन्न। अतिशदन्ताया इत्यस्य सङ्ख्याविशेषणत्वेन विशिष्टबुद्धौ विशेष्यज्ञानासंबलितविशेषणज्ञानस्य कारणतया तज्ज्ञानस्य पूर्वं सम्पाद्यत्वेन तदवस्थायां त्यन्तांशे उभयोरूपस्थित्या परिभाषाप्रवृत्तावर्थवति शब्दस्यैव ग्रहणे पश्चाद्विशिष्टज्ञानेनानुपपत्तिप्रतिसंधानेऽपि ज्ञापकत्वस्य साम्राज्यपदारूढत्वादिति धेयम्। स्पष्टश्चायमर्थः कैयटविवरणयोः। ननु अतिशदन्तग्रहणेन शास्त्रे अकृत्रिमस्यैव ग्रहणमिति विपरीतमेव कुतो न ज्ञाप्यत इति चेन्न। 'बहुगण' इति सूत्रबाधापेक्षया उक्तार्थस्यैवोचितत्वादिति ध्येयम्[4]। न बोधोपयोगीति।द्रव्यत्वप्रकारकद्रव्यविशेष्यकं सामान्यज्ञानम्, घटत्वप्रकारकघटविशेष्यकं विशेषज्ञानं प्रति न कारणमित्यर्थः। सामान्यज्ञानन्तु सामान्यबोधोपयोगि भवत्येव। एतेन सामान्यज्ञानस्य बोधानुपयोगित्वे जगत्सकलकृत्स्नादिभ्योऽपि बोधो न स्यादिति दूषणं दत्ततिलाञ्जलि[5]त्वमापादितम्॥९॥

[1]ग्रहणेन च इति के

[2]शब्दस्य ग्रहणम् इति खे गे

[3]'तस्यैव व्यावर्त्यत्वात्। अत एव भाष्ये त्वदुक्तमाशङ्क्य 'अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्ये'त्यर्थवतस्तिशब्दग्रहणमित्युक्तम्' इति पाठः मिथिलापुस्तके नास्ति।

[4]'स्पष्टश्चायमर्थः कैयटविवरणयोः। ननु अतिशदन्तग्रहणेन शास्त्रे अकृत्रिमस्यैव ग्रहणमिति विपरीतमेव कुतो न ज्ञाप्यत इति चेन्न। 'बहुगण' इति सूत्रबाधापेक्षया उक्तार्थस्यैवोचितत्वादिति ध्येयम्।' इति पाठः मिथिलापुस्तके नास्ति।

[5]'जलाञ्जलि' इति के,खे,घे च पुस्तकेषु पाठः।