कामाख्या

ननु 'अतः कृकमी'ति सूत्रे कुम्भरूपोत्तरपदे विसर्गस्य सत्वमित्यर्थे अयसः कुम्भीति समासे कुम्भरूपोत्तरपदत्वाभावात् कथं सत्वमित्याशङ्कायां परिभाषामवतारयति नन्वतइति। केचित्तु कुम्भादावुत्तरपदे इत्यर्थान्न दोष इति वदन्ति। तदसत्। धातुग्रहणे तदादिविधेः स्वीकारेऽपि अन्यत्र तदभावेनोक्तार्थालाभात्। केचित्तु एकदेशविकृतनयायेन भान्ते कुम्भशब्दत्वमानीयावतरणं खण्डयन्ति। ते मान्याः। तस्योत्तरपदत्वाभावेन सूत्राप्रवृत्तेः। कुम्भश्च कुम्भी चेत्येकशेषेण तु न निर्वाहः शब्दपरत्वेनैकशेषऽसंभवात्। ननु प्रातिपदिकग्रहणे प्रातिपदिकबोधकपदे उच्चारिते सति प्रत्यासत्त्या तेनैव पदेन लिङ्गबोधकप्रत्ययविशिष्टस्य ग्रहणं भवतीत्यर्थे 'अत इञि'त्यादावत्पदस्यापि अदन्तप्रातिपदिकबोधकत्वेन रमागौरीत्यादि लिङ्गविशिष्टबोधकत्वापत्तिरत आह सामान्यरूपेणेत्यादि। प्रातिपदिकत्व तद्व्यप्यानुपूर्वीप्रकारेण बोधके सतीत्यर्थः। अत्पदं चादन्तत्वप्रकारेण बोधकं तच्च न प्रातिपदिकत्वरूपन्न वा तद्व्याप्यं चेति न दोषः। न चैवं कुमारत्वस्य कुमारक्रीडायामिति धातावपि सत्वेन प्रातिपदिकत्वव्याप्यत्वाभावाज्ज्ञापकांसंभव इति वाच्यम्। प्रातिपदिकत्वव्याप्यशाब्दबोधीयविषयताप्रयोजकस्यैव ग्रहणेनादोषात्। कुमारप्रकृतिकसुबन्तस्यैव समासबोधनेन तत्रत्य कुमारपदप्रयोज्यविषयतायां प्रातिपदिकत्वव्याप्यत्वात्। न चैवमपि 'अत इञि'त्यत्र प्रातिपदिकाधिकराददन्तत्वावच्छिन्नशाब्दीयविषयताया अपि प्रातिपदिकत्वव्याप्यत्वेनोक्तदोषः स्यादेवेति वाच्यम्। प्रातिपदिकत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपिताभेदसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारताभिन्नविषयताप्रयोजकत्वस्यैव ग्रहणेनादोषात्। प्रकृते चादन्तत्वावच्छिन्नविषयतायास्तादृशप्रकारताभिन्नत्वाभावात्। प्रत्ययविशिष्टस्यापीति। वै. स्वघटित्व स्वनिष्ठविधेयतानिरूपितोद्देश्यताश्रयघटितत्व स्वविशिष्टाघटितत्व त्रितयसम्बन्धेन। अत्र वै. स्वाघटकत्व स्वनिष्ठविधेयतानिरूपितोद्देश्यताश्रयाघटकत्वोभयसम्बन्धेन। लक्षणकृत्य स्वयमूहनीयम्। इयं चानित्यत्वाद्यत्र न प्रवर्तते तानि परिगणयति द्विषत्परयोरित्यादि। तेन द्विषतीताप इत्यत्र न खश्। समासान्तविधावप्रवृत्त्या मद्रराज्ञीत्यत्र 'राजाह' इति टच् न। महदात्वेऽप्रवृत्त्या महती प्रिया यस्य स महतीप्रिय इत्यत्र 'आन्महत' इत्यात्वं न। ञ्नित्स्वरेऽप्रवृत्त्या दाक्षिरित्यत्रेव दाक्षीत्यत्र 'ञ्नित्यादिर्नित्यमि'ति स्वरो न। राज्ञः स्वरे ब्राह्मणकुमारयोरिति। ब्राह्मणकुमारशब्दयोः परयो राजन्शब्दस्य विधीयमानः पूर्वपदप्रकृतिस्वरः राजब्राह्मणी राजकुमारीत्यत्र न। 'बहोर्न्नञ्वदुत्तरपदभूम्नी'त्यादौ समाससंघातग्रहणेषु चेति।

अयं भावः - उत्तरपदार्थगतबहुत्वे वर्तमानात् पूर्वपदभूतबहुशब्दात्परं यदुत्तरपदं तदन्ते बहुव्रीहौ नञ्वत् स्वरो भवतीत्यर्थकेन योऽतिदेशः स, यथा बहवो गोमन्तोऽस्मिन् बहुगोमानित्यत्र भवति, तथा बहवो गोमन्तोऽस्यां बहुगोमतीत्यत्र नेति। समान्यतः समाससंघातग्रहणेऽपि प्रवर्तत एव। अत एव बहुव्रीहेरुधस इति सूत्रस्थवक्ष्यमाणभाष्यविरोधो नेति सर्वं मूले स्पष्टम्। समासान्तविधावप्रवृत्तिरपि समासावयवे राजादावेव समाससंघातग्रहणे समासान्तविधावपि प्रवृत्तिस्त्विष्टैव। अत एव 'बहुव्रीहेरुधस' इति सूत्रे भाष्ये कुण्डोध्नीत्यत्र ङीषन्तेऽनया बहुव्रीहित्वमानीय कबापादितः। अतिशयितो भ्राता यस्याः साऽतिभ्रात्रीत्यत्र ङ्यन्तेऽनया ऋदन्तोत्तरपदकबहुव्रीहित्वमानीय प्राप्तस्य कपः अनयैव पूजितार्थकभ्रातृशब्दान्तबहुव्रीहित्वमानीय 'वन्दिते भ्रातु'रिति निषेधः कृतश्चसंगच्छते। अत्रत्य मान्यानां प्रयोगपरिपाटी नास्मद्बुद्धिगोचरतां गच्छतीति। किन्तत्राधिकप्रयासेन। ननु लिङ्गबोधकप्रत्ययविशिष्टे आनुपूर्वीरूपाणां प्रातिपदिकत्वरूपसामान्यस्य वातिदेशाद्बहुव्रीहित्वस्यातथात्वेन 'बहुव्रीहेरुधस' इति सूत्रस्य भाष्यासंगतिरिति शङ्कते। नन्वेवमिति। प्रातिपदिकत्वतद्व्याप्यानामिति। अत्रत्यविचारः पूर्वोक्तदिशाऽवसेयः। मान्यास्तु अत्रातिदिश्यत इति प्रतीकमुपादाय स्वविशिष्टे स्ववृत्तीनां वर्णत्वव्याप्यधर्माघटितधर्माणामारोपोऽनया बोध्यते। वै. स्वनिष्ठाद्यवयवतानिरूपकत्व स्वविशिष्टोद्देश्यतानिरूपितविधेयताश्रयीभूतलिङ्गबोधकप्रत्ययनिष्ठचरमावयवतानिरूपकत्वोभयसम्बन्धेन। अत्र वै. स्वपर्याप्तत्व स्वघटितपर्याप्तत्वान्यतरसम्बन्धेन। यथा कुमारशब्दविशिष्टः कुमारीशब्दस्तत्र स्वं कुमारशब्दस्तदाद्यवयवकत्वस्येत्यादि सत्वेन स्ववृत्तिकुमारत्वस्यारोपेण सूत्रस्थकुमारीपदेन कुमारीशब्दस्य कुमारशब्दस्य च लक्षणां विनैव बोधोपपत्तिरित्याद्याहुरिति दिक्॥७२॥