कामाख्या

समाससंज्ञाप्रसङ्गेन षट्संज्ञाया अपि स्मरणादाह नन्वितिशतानीति। न च विभक्तिसापेक्षनुमो बहिरङ्गत्वेनासिद्धत्वान्न षट्संज्ञेति वाच्यम्। संज्ञाशास्त्रस्य विधिनिमित्तनिमित्तकत्वेनोभयोः समत्वात्। न च षान्तसाहचर्येणौपदेशिकनान्तस्यैव ग्रहणे न दोष इति वाच्यम्। 'उद्देशश्च प्रातिपदिकानां नोपदेश' इति भाष्येणोक्तार्थासंभवादिति केचित्। इत एवारुचेराह उपादास्तेतिकेचित्।द्वयोः। पूर्वपरयोर्विशेषणविशेष्ययोर्वा। उपजाव्येति। उपजीव्यते = आश्रीयते कार्याय यदिति व्युत्पत्त्या उपजीव्यशब्दः कारणपरः। उपजीवत्युत्पद्यते यदिति व्युत्पत्त्या उपजीवकशब्दः कार्यपरः। तथा च उपजीव्यस्य यो विरोधो = नाशानुकूलो व्यापारः स उपजीवकेन कर्तुमयोग्य इत्यर्थः। यथा शतानीत्यत्र नुम्प्रत्युपजीव्या विभक्तिस्तन्नाशको लुक्, तज्जनको व्यापारः षट्संज्ञाप्राप्तिरूपः, स उपजीवकेन नुमा न कर्तव्य इति न षट् संज्ञा। एवं सर्वत्र बोध्यम्। अतएवेति। अस्या उक्तन्यायमूलत्वादेव। विशेष्यविशेषणसन्निपातोऽपि। अभेदसम्बन्धरूप इत्यर्थः। सन्निपातशब्दस्य निमित्तमात्रपरत्वात्। सर्वविधसन्निपातेति। निमित्तमात्रग्रहणादेवेत्यर्थः। वर्णाश्रयो = वर्णनिमित्तकः। वर्णविचालस्य = वर्णनाशस्य। एवञ्च दाक्षिरित्यत्राकारनिमित्तके 'अत इञि'ति प्रत्यये परे 'यस्येति' लोपो न स्यादिति भावः। एकदेशिमतमाह नहीति। हि शब्दश्चार्थे। इति मत्वेति कथनेनास्यैकदेश्युक्तित्वं ध्वनितम्। अङ्गसंज्ञेति। अकारान्तप्रकृतीन् प्रत्ययसन्निपातनिमित्ताङ्गसंज्ञा पौर्वापर्यभावात्मकसम्बन्धनिमित्तैव साऽल्लोपनिमित्तं न स्यादिति भावः। तदेव स्पष्टयति किञ्चैवमिति। वैयर्थ्यमिति। एवं च वर्णाश्रय इत्युपादानसामर्थ्याद्विशेषणविशेष्यसन्निपातोऽपि गृह्यत इति भावः। नन्वेवं ग्रामणिकुलमित्यादौ बहिरङ्गपरिभाषया तुको व्यावृत्तिः कृता न त्वनया, तेन पूर्वपरसन्निपात एवाश्रियत इत्यत आह ग्रामणीत्यादि। अत एवेति। विशेष्यविशेषणसन्निपातस्यापि निमित्तत्वादेव। बहिरङ्गपरिभाषाया अप्रवृत्तेरेव वा। परिभाषाफलत्वेन। सन्निपातपरिभाषाफलत्वेन। इदमुक्तम्। ग्रामणिकुलमित्याद्युक्तम्। केचित्। भाष्यतत्त्वविद इत्यर्थः। ई गतावित्यस्मात् क्विपि, नपुंसकह्रस्वत्वे, इकुलमित्यादौ तुको वारणायैतद्विषये सन्निपातपरिभाषाश्रयणस्यावश्यकत्वेन क्वचिल्लक्ष्ये बहिरङ्गपरिभाषा संचारस्ते वृथेति भावः। सन्निपातलक्षणविधित्वमिति। सन्निपातनिमित्तकशास्त्रत्वमित्यर्थः। तेन 'नपुंसकस्य झलच' इत्यत्र परिभाषोपस्थितिस्तथा च सर्वनामस्थानं निमित्तीकृत्य जायमानो नुम् लुग्द्वारा सर्वनामस्थानविघातकषट्संज्ञां प्रत्यनिमित्तमिति न षट्संज्ञा। एवं च यं सन्निपातं निमित्तं कृत्वा स्वस्य प्रवृत्तिस्तस्य सर्वथा विघटकं यच्छास्त्रं तस्य स्वप्रयोज्या प्रवृत्तिर्न्नेति फलितम्। तदाह स्वप्रवृत्तेःप्रागिति। स्वातिरिक्तशास्त्रस्येति। यस्य स्वनिमित्तविनाशं विना न प्रवृत्तिस्तदतिरिक्तशास्त्रस्येत्यर्थः। यथा 'सुपि चे'ति शास्त्रं स्वनिमित्तादन्तत्वस्य विनाशं प्रति निमित्तमेव। तद्विनाशम्विना तस्य चारितार्थ्यासंभावत्। नन्वेवमिति। सन्निपातपरिभाषाङ्गीकारे। तदविघातकत्वादिति। अदन्तत्वविघातकदीर्घं प्रत्यनिमित्तत्वादित्यर्थः। यः स्वनिमित्तविघातकत्वेन यं जानाति स तम्प्रत्येव निमित्तं न भवति। दीर्घत्वस्य यादेशं प्रति बहिरङ्गतयाऽसिद्धत्वेन तज्ज्ञानाभावात् तं प्रति यादेशो निमित्तं स्यादेवेत्याशयेन शङ्कते।न चेति। वस्तुतस्तु बहिरङ्गपरिभाषाविषय एव नेत्याशयेनाह किञ्चेति। वास्तविकसन्निपातविघाताभावे एवैतत्परिभाषाया अप्रवृत्तिरित्याशयेनाह किञ्चेति। पूर्वत्रासिद्धीयेऽपि। तत्र प्रवृत्तौ बाधकाभावमात्रप्रतिपादनपरोऽयं ग्रन्थो न तु फलविशेषः। दुग्धं दोग्धेत्यादौ धनिमित्तकस्य भष्भावस्य जश्त्वं प्रति निमित्तत्वानापत्त्या प्रयोगासिद्धिप्रसङ्गाच्चेति केचित्। परम्परयेति। एत्वं स्वनिमित्तविभक्तेर्लुग्द्वारा परम्परया विघातकाव्ययसंज्ञाया निमित्तन्नेति बोध्यम्। एतेनेति। अव्ययत्वाभावेनेत्यर्थः। लुगेकवाक्यतापन्नेति। कार्यकालपक्षे यावन्ति विधिशास्त्राणि तावन्ति संज्ञासूत्राणि भवन्तीति भावः। इड्विधिराकारलोपस्येति। 'वस्वैकाजाद्घसा'मिति सूत्रेणात्वं निमित्तीकृत्य जायमानस्येट आकारविनाशकत्वायोगात्। अग्निमानिति। अन्तोदात्तत्वं निमित्तीकृत्य जायमानं मतुब्विभक्त्युदात्तत्वम् 'अनुदात्तं पदमेकवर्ज'मिति सूत्रप्रवर्तनद्वाराऽन्तोदात्तत्वविनाशकत्वन्न स्यादित्यन्यत् सुगमम्।

इदमत्र बोध्यम् -सर्वत्रविधिशास्त्रे यत्किञ्चिद्बोधितसाधुत्वमुद्देश्यतावच्छेदकं स्वप्रवृत्युत्तरकालिकप्रवृत्तिमता सन्निपातपरिभाषाप्रयोज्य स्वोपजीव्यविघातकातिरिक्तत्वेनेति संकोचवता शास्त्रेण यस्य साधुत्वं बोध्यते तदपि साध्विति। अभ्यनुज्ञावाक्यं कल्पनीयम्। अत एव गगरी आनयेत्यादौ यणादिकं च न। गगरी इति प्राकृतशब्दे यत्किञ्चिच्छास्त्रबोधितसाधुत्वस्याभावेन यत्किञ्चिद्बोधितसाधुत्ववद्घटकस्यैवेको यण्विधानेन तदप्रवृत्तेः। संज्ञाशास्त्राणान्तु साधुत्वविधायकत्वाभावेनाभ्यनुज्ञावाक्याभाव एवेति। एतेन सन्निपातपरिभाषया सन्निपातलक्षणस्तद्विघातकं प्रत्यनिमित्तकत्वबोधनेऽपि तद्विघातकशास्त्रस्य स्वीयोद्देश्यतावच्छेदकज्ञानात् प्रवृत्तिरव्याहतैव। तया तत्प्रति किमप्यबोधनादिति वतन्तः परास्ताः। अत्रत्यविशेषविचारोऽन्यत्रविस्तरेण प्रपञ्चित इति दिक्॥८६॥