कामाख्या

ऊढत्वरूपानुपूर्वीविशिष्टे विधीयमाना वृद्धिरूढवद्घटकोढशब्देऽपि स्यादतः परिभाषामवतारयतिनन्वेवमिति। भाष्यमते प्रमाणमाह विशिष्टरूपोपेति। अयं भावः - न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यः शब्दानुगमादृते इत्यादिसिद्धान्ताच्छब्दाच्छब्दार्थयोपस्थितौ शब्दविशिष्टेऽर्थे अर्थविशिष्टे शब्दे च शक्तिकल्पने शक्यतावच्छेदकत्वे गौरवाल्लाघवात् खण्डशः शक्तिः कल्प्यते। तत्र लोके घटमानयेत्यादौ शब्दे आनयनादिकार्यस्य बाधादर्थविशेष्यक एव बोधः, शास्त्रे च 'राज्ञो यदि'त्यादौ अर्थस्यविशेष्यतया भानासंभवात् प्रातिपदिकादित्यनेनान्वयासंभवाच्च विशेषणत्वमेव। एवंच तत्तर्थविशिष्टस्यैव शब्दस्य ग्रहणेनार्थवत्परिभाषा सिद्धेति। अत्रार्थवत्वं च अर्थविषयकबोधजनकत्वप्रकारकवक्तृतात्पर्यीयविशेष्यता पर्याप्त्यधिकरणत्वम्। न चावयवेऽपर्याप्तस्य समुदायेऽपर्याप्तत्वमिति रीत्या दोषस्तादवस्थ इति वाच्यम्। वैयाकरणमतेऽवयवेऽपर्याप्तस्यापि समुदाये पर्याप्तिस्वीकारात्। अत एव समासग्रहणन्नियमार्थम् अन्यथा राजन् ङस् पुरुष सु इति समुदायावयवेऽपर्यप्तप्रत्ययान्ततदादिभिन्नत्वस्य समुदाये पर्याप्त्यभावेन प्रत्ययान्ततदादिभिन्नत्वाभावात् पूर्वेणाप्राप्तौ नियमत्वानुपपत्तेः। अत एव च सुसखिनेत्यस्य सिद्धिः। अन्यथाऽवयवेऽपर्याप्तसखिभिन्नत्वस्य समुदायेऽप्यपर्याप्तौ घित्वानापत्तेः। ननु लोकेऽर्थबोधकता प्रौढ इति समुदायस्यैव नोढशब्दस्येति चेन्न शास्त्रप्रक्रियानिर्वाहार्थं तत्राप्यर्थबोधकतास्वीकारादत आह अत्रार्थइत्यादि। राम इत्यादीनामेकत्वविशिष्टदशरथापत्यत्वविशिष्टपुंसरूपोऽर्थोऽन्वयव्यतिरेककल्पितः। अन्वयव्यतिरेकश्च तत्सत्वे तत्सत्वं तदभावे तदाभावः। स च सुबन्त एव सुबन्तवृत्त्यन्वयव्यतिरेकः असुबन्ते कल्प्यते। सुबन्ते कल्पितो योऽन्वयव्यतिरेकस्तत्कल्पितोऽर्थो गृह्यते इति यावत्। याव एव यावक इत्यादिसंग्रहाय शास्त्रकल्पितोऽपीत्युक्तम्। इयञ्च आनुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयोजकपदोपदानरूपविशिष्टरूपोपादाने एव प्रवर्तते। अत एव चूडाल इत्यादौ लस्य तिबादयः कथन्नेत्याशङ्क्य धातुविहितत्वाभावेन नादेश इति भाष्ये समाहितम्। स्वं रूपसत्वे प्रमाणमाह किञ्चेत्यादिना अर्थो गृह्यत इति अर्थत्वोपलक्षितधर्मावच्छिन्नं सकलो गृह्यते इत्यर्थः। अर्थविशिष्ट इति। वै. अर्थत्वोपलक्षितधर्मावच्छिन्नविषयकबोधजनकत्वप्रकारकतात्पर्यविशेष्यतापर्याप्त्यधिकरणत्वसम्बन्धेन तेन स्वरूपयोग्यत्वमादाय प्रोढवानित्यत्र न वृद्धिः। अत्रारम्भपक्ष एव ज्यायान्। प्रत्याख्यानपक्षे सकृदुच्चरितन्यायेन 'गोतो णिदि'त्यादौ एकार्थबोधकस्यैव गवादिशब्दस्य ग्रहणं स्यात् । अन्यार्थबोधके प्रवृत्यर्थमावृत्तिः करणीया स्यादिति गौरवम् । आरम्भपक्षे तु अर्थत्वेन रूपेण सकलार्थोपस्थितेः सकलार्थबोधके गवादौ एकदैव प्रवृत्तिर्न्नावृत्तेरपेक्षेति लाघवमिति दिक्॥१४॥