कामाख्या

नित्यादपीति। नन्विदमवतरणमयुक्तं परिभाषातुलापदार्थतात्पर्येण अकिञ्चित्करत्वादतो नित्यापेक्षयाऽन्तरङ्गस्य बलवत्वे बीजमाहेत्येवावतरणं वक्तुं युक्तमिति चेन्न। प्राचीनमते नित्यादप्यन्तरङ्गं बलीय इति परिभाषान्तरम्। तच्च यत्र नित्यस्य बहिरङ्गत्वन्तत्रैव प्रवर्तते। तेन बहिरङ्गान्तरङ्गयोरन्तरङ्गं बलीय इति सिद्धं। तन्मतं दूषयितुमुपक्रमते। नित्यादपीति। अपि शब्दात् परादपि। अत्र अन्तरङ्गत्वादिति हेतोः पक्षमात्रवृत्तित्वेनाप्रयोजकत्त्वशङ्कावारणाय अनुकूलतर्कमाह अन्तरङ्गे बहिरङ्गस्यासिद्धत्वादिति केचित्। तत्त्वविदस्तु - अन्तरङ्गे बहिरङ्गस्यासिद्धत्वादिति हेतुरेव बहिरङ्गस्यासिद्धत्वादित्यस्य बहिरङ्गविषयकज्ञानाभावादित्यर्थः। विरोधिज्ञानाभावेन लक्ष्येऽन्तरङ्गस्य निःशङ्कप्रवृत्तिरित्याहुः। पक्षदले उत्सर्गभिन्नत्वमिति विशेषणन्देयम्। तेनापवादेनान्तरङ्गबाधेऽपि न क्षतिः। अनयैव हि समकालप्राप्तबहिरङ्गस्येव जातबहिरङ्गस्याप्यसिद्धत्वसिध्या परिभाषान्तरं वृथेति भावः। अनयोर्लक्षणमाह अन्तर्मध्यइत्यादिना। अत्र मध्यत्वस्य सावधिकत्वेनावध्याकांक्षाशान्त्यर्थमाह बहिरङ्गेत्यादि। इदं च फलितार्थकथनं न तु लक्षणघटकत्वेन निवेशः अतो नान्योन्याश्रयः। अर्थात्। यन्निरूपितान्तरङ्गत्वं विवक्षितं तदीयोद्देश्यतावच्छेदकत्वेनाश्रीयमाणशब्दसमुदायघटकनिमित्तकत्वमन्तरङ्गत्वम्। यन्निरूपितबहिरङ्गत्वं विवक्षितं तदीयोद्देश्यतावच्छेदकत्वेनाश्रीयमाणशब्द-समुदायबहिर्भूतनिमित्तकत्वं बहिरङ्गत्वमिति फलितम्। यथा ग्रामणि कुलमित्यत्र अन्तरङ्गे ह्रस्वे कर्तव्ये बहिरङ्गस्य तुकोऽसिद्धत्वमिति। एवं धियति असुस्रुवदित्यादि च बोध्यम्। स्वसिद्धान्तमाह। अत्राङ्गशब्देनेति।एवकारव्यवच्छेदमाह तेनेति। अत एव अतिस्त्रिणे इत्यत्र इकोचीति विहितस्य नुमः क्लीबरूपाधिकार्थसापेक्षत्वेऽपि स्त्रिया इतीयङपेक्षया न बहिरङ्गत्वम्। अत्रार्थे मानमाह अतएवेति। अर्थकृतबहिरङ्गत्वस्यानाश्रयणादेव।

अयंभावः - तिसृणामित्यत्र परत्वात्तिस्रादेशे सकृद्गताविति न्यायेन त्रयादेशाप्राप्तौ नामीति दीर्घवारणाय निषेध आवश्यकः तत्र तिस्रादेशविधायकशास्त्रेऽधिकस्य स्त्रीत्वरूपार्थस्यापेक्षितत्वेन बहिरङ्गत्वादन्तरङ्गत्वाच्च त्रयादेशे, नुटि, दीर्घे च कृते स्थानिवद्भावेन तिस्रादेशे विकारकृतलक्ष्यभेदाभावेन लक्ष्ये लक्षणन्यायेन पुनर्दीर्घाप्राप्तौ निषेधवैयर्थ्यं स्पष्टमेवेति। न च त्रेस्त्रय इत्यत्रोद्देश्यनिमित्तयोरुपस्थितार्थद्वयेन साम्यमिति वाच्यम्। तिस्रादेशेऽपि उपस्थितार्थद्वयेन साम्येऽपि स्त्रीत्वरूपार्थेनाधिक्यात्। अतएवेति। अर्थनिमित्तकस्य बहिरङ्गत्वानाश्रयणादेव। स्रन्तस्य स्थानिवत्वप्रतिषेध इति वार्तिकस्य सकृद्गतिन्यायेन भाष्ये प्रत्याख्यानस्य चासंगतिर्बोध्या। एतेन। शब्दरूपनिमित्तस्यैवाश्रयणेन। गौधेर इत्यत्रैयादेशस्य प्रत्ययसंज्ञाऽङ्गसंज्ञासापेक्षत्वेन बहिरङ्गतया यलोपं प्रत्यसिद्धत्वाद्यलोपो न स्यात्। न च लोपस्यापि वल्संज्ञा लोपसंज्ञाद्वयसापेक्षत्वेन साम्यमिति वाच्यम्। लोपसंज्ञाविधेयकोटावाश्रयणेन निमित्तत्वाभावात् इत एवारुचेः पचेरन्नित्यस्योपादानाच्च। अत्र हि इयादेशस्य अत् संज्ञा सार्वधातुकसंज्ञाऽङ्गसंज्ञेति च तिसृणां संज्ञानां सापेक्षत्वेन बहिरङ्गत्वाद्यलोपो न स्यादित्याशङ्क्य अचः परस्मिन्नित्यस्य वाय्योरित्युदारहणदानपरकभाष्येण वलिलोपेऽन्तरङ्गपरिभाषा न प्रवर्तते इति प्राचीनमतमपास्तमिति भावः। ननु समुदायसापेक्षेयादेशापेक्षया समुदायघटकवर्णद्वयापेक्षत्वेन लोपस्यान्तरङ्गत्वं तवमतेऽपीत्यत आह एयादेशादेरपरेति। न चोक्तरीत्या उभयविधान्तरङ्गत्वस्य उभयत्रसत्वेन कथमसिद्धत्वमिति वाच्यम्। चेले क्नोपेरितिनिर्देशेन वलिलोपेऽन्तरङ्गपरिभाषानित्यत्वस्यावश्याश्रयणीयत्वेनादोषात्। वस्तुतस्तु लक्ष्यानुरोधात् अन्तर्भूतनिमित्तकत्वं शीघ्रोपस्थितिनिमित्तकत्वम् अपरनिमित्तकत्वमित्याद्यनेकविधान्तरङ्गत्वस्य ग्रन्थकृत्संमतत्वेन अन्तरङ्गत्वेन जिघृक्षितं यच्छास्त्रं तदीयान्तरङ्गत्वप्रयोजकधर्माभाववत्वरूपैकविधस्यैव बहिरङ्गत्वस्य ग्रन्थकृतसंमततया प्रकृतेऽन्तरङ्गप्रयोजकधर्मस्यापरनिमित्तकत्वस्य सत्वेन बहिरङ्गत्वाभावादिति दिक्। अपरनिमित्तकत्वमित्यत्र प्रमाणन्तु ऊकाल इति निर्देश एव। अन्यथा समाहारद्वन्दे उऊऊ३ इति स्थिते परत्वात् सवर्णदीर्घे ततो ह्रस्वे उकाल इति स्यात्। यदि च इतरेतरयोगद्वन्द्वेन निर्देशोपपत्तिरित्युच्यते तर्हि अतोऽमिति सूत्रे तपरकरणमुक्तार्थे मानम्।नपुंसके हि सर्वत्र ह्रस्वस्यैव सत्वेन तद्व्यावर्त्यालाभः। ज्ञापिते तु अश्च आश्चेति समाहारद्वन्द्वे अन्तरङ्गत्वात्सवर्णदीर्घात्पूर्वं ह्रस्वे ततो दीर्घे लक्ष्ये लक्षणन्यायेन पुनर्ह्रस्वाप्राप्तौ आ इति रूपे व्यावर्त्यलाभः सुलभः। न चैवं दुद्यूषतीत्यत्र दिव्स इति स्थिते ऊठं बाधित्वा अपरनिमित्तकत्वेनान्तरङ्गत्वात्पूर्वं द्वित्वेऽभ्यासे उकारश्रवणानापत्तिरिति वाच्यम्। घटकनिमित्तकत्वरूपान्तरङ्गस्योठ्यपि सत्वेन उभयोः साम्ये परत्वादूठि रूपसिद्धेः। वस्तुतः कर्तृक्यङन्तात् सुमनाय शब्दात्कर्त्तरि क्विपि, अलोपयलोपयोः सुमना इत्यत्र तपरकरणस्य चारितार्थ्येन ज्ञापकत्वासंभवात् फलाभावाच्च अपरनिमित्तकत्वमन्तरङ्गत्वमिति न युक्तम्। न चात्र ह्रस्वः शङ्क्यः अल्लोपस्य स्थानिवत्वात् क्वौलुप्तं न स्थानिवदिति तु न तस्य संकुचितविषयत्वात्। अत एव अदसोसेरिति सूत्रे उ इति ह्रस्वदीर्घयोः समाहारद्वन्द्व इतिकौमुदीग्रन्थः संगच्छते इति तत्त्वम्। केचित्तु अपरनिमित्तकत्वमिति स्वीकारे यः सः इत्यत्र त्यादादीनाम इत्यतः प्रागन्तरङ्गत्वाद्धल्ङ्यादिलोपापत्तिः स्यादिति वदन्ति। तत्र पूर्वनिमित्तकत्वाभाववत्वे सतीति विशेषणदानेनादोषात्। अत एव नामीति सूत्रे आमीति न्यासे नित्यत्वाद्दीर्घे नुडभावमाशङ्क्य ह्रस्वग्रहणसामर्थ्यात् साम्प्रतिकाभावेभूतपूर्वविज्ञानमिति मत्वा नुट् साधितो भाष्ये। नुटोऽन्तरङ्गत्वे तु भाष्यासंगतिः स्पष्टैव। अत एव च ऋतो भारद्वाजस्येति सूत्रे उपदेशे किं जहर्थेति भाष्यं संगच्छते। अन्यथाऽपरनिमित्तकत्वेनान्तरङ्गत्वात् पूर्वमेवेटो निषेधे ततो गुणे भाष्यासंगतिः स्पष्टैव। एङ ह्रस्वादिति सूत्रस्थ हे हरे इत्येतद्विषयकशेखरग्रन्थस्तु शङ्काकर्तृमताभिप्रायवर्णनपरो न तु स्वसिद्धान्तपर इति मान्या आहुरिति दिक्।

ननु येन विधिस्तदन्तस्येति सूत्रे यत्रापि विशेष्यं प्रक्रान्तं नास्ति तत्रापि शब्दरूपं विशेष्यमादाय तदन्तविधिरित्याशयेन इको यणचीत्यत्रापि तदन्तविधौ इगन्तस्यशब्दस्य यणन्तशब्दादेशः अजादौ शब्दे परे इत्यर्थे स्योन इत्यत्र दोषदानपरभाष्यकैयटे संज्ञारूपार्थनिमित्तकत्वेन बहिरङ्गत्वाश्रयणेन तद्विरोध इत्याशयेनाशङ्कते नन्विति। ऊठपवादत्वादिति। न च देवमाचष्टे घुरित्यत्र टिलोपणिलोपयोः स्थानिवत्वेन वलोपाप्राप्त्या ऊठि क्वौ विधिं प्रति न स्थानिवदिति निषेधात्तदप्राप्त्या तत्रोठश्चारितार्थ्येन कथमपवादत्वमिति वाच्यम्। अनुनासिकनिमित्तस्योठोऽपवादत्वमित्याशयात्। अन्तरङ्गत्वादिति। गुणे वक्ष्यमाणानि पञ्चनिमत्तानि, ऊङि वक्ष्यमाणानि तानि चत्वारि अतस्तस्यान्तरङ्गत्वमिति भावः। तान्युपपादयति। गुणोहीति। नायं मम विरोधः। किन्तु तवैवेत्याशयेन समाधत्ते तदन्तविधावपीति। भाष्यासंगतेरिति। कैयटमते। यण्यपि ऊठीव इगन्ताजादिशब्दद्वयमात्रापेक्षत्वेन गुणापेक्षयाऽन्तरङ्गत्वस्य सुवचत्वेन भाष्यासंगतिरिति भावः। न च गुणेऽपि पूर्वोपस्थितनिमित्तकत्वरूपान्तरङ्गत्वस्य वक्तुं शक्यतया उभयोरन्तरङ्गयोः परत्वाद्गुणाः स्यादिति भाष्यासंगतिरिति वाच्यम्। सिद्धान्तेऽपि त्वदुक्तान्तरङ्गत्वस्य गुणे सत्त्वेन यणोऽन्तरङ्गत्वेन गुणबाधकत्वप्रतिपादनपरभाष्यासंगतेः स्पष्टत्वात्।

ननु शब्दकृतान्तरङ्गबहिरङ्गभावस्य प्राधान्यम्। शब्दशास्त्रे शब्दस्य प्राधान्यात् अर्थकृतस्य तु गौणत्वं। एवं च प्रधानान्तरङ्गगुणदृष्ट्या यणोऽसिद्धत्वान्न संज्ञाकृतबहिरङ्गत्वाश्रयणेऽपि भाष्यासंगतिरत आहबहिरङ्गान्तरङ्गशब्दाभायामिति। अयमाशयः - तदन्तविधौ यादृशस्य अन्तरङ्गबहिरङ्गशब्दार्थस्याश्रयणेन त्वया दोषो वारितः स शब्दमर्यादयाऽलभ्यमिति। ननु शक्त्या तेन शब्देन तथाऽलाभेऽपिलक्षणया तथा लाभ इत्यत आह तथासति। निर्बीजलक्षणयापेक्षया स्पष्टप्रतिपत्यर्थम् इत्येन वदेदिति भावः। ननु तथा सति मुख्यगौणबहिरङ्गान्तरङ्गभावस्य लाभसम्मभवाद्भाष्यमसंगतं स्यादतस्तथा नोपात्तमत आह अतएवेति। भवदुक्तस्यगुणापेक्षया ऊठोऽन्तरङ्गत्वस्याभावादेव।त्वद्रीत्या। संज्ञाकृतबहिरङ्गत्वमिति रीत्या। तदपि। गुणादूठोऽन्तरङ्गत्वमपि। ननु तद्बिना गुणाद्यणादेशोऽन्तरङ्गत्वादिति कथनासंगत्या तदपि कथितप्रायमित्यत आह प्राथम्यादिति। तद्वारणासंभवादिति। ऊठा गुणवारणासंभवात्। ननु स्वमतेऽपि गुणाद्यणादेश इति भाष्यस्योपपत्तये गुणापक्षेया पूर्वमूठः प्रवृत्तिरावश्यकी सा कथमित्यत आह किञ्चेति। यणाबाधित्वादिति। लक्ष्यानुरोधाद्बाधकाबाधितकृताकृतप्रसंगित्वस्यैव नित्यत्वस्याश्रयणादिति भावः। ननु तवमतेऽपि सिऊना इति समुदायस्योभयत्राश्रयणाद्घटकत्वघटितत्वाभावेन भाष्यमसंगतं स्यादत आह ऊनाशब्दमाश्रित्येति। सप्तम्याद्यन्तयेति बहिरङ्गत्वेन जिघृक्षितशास्त्रघटकयत्किञ्चित्पदेनाश्रीयमाणशब्दसमुदायघटकवृत्तिविषयताप्रयोजकसप्तम्यन्तपञ्चम्यन्तान्यतरपदघटितत्वन्तत्त्वमिति फलितम्। यथा बहिरङ्गत्वेन जिघृक्षितशास्त्र'मिको यणची'ति तद्घटकाचीति पदेनाश्रीयमाणशब्दसमुदायः ऊन इति तद्घटकः न इति।तद्वृत्तिविषयताप्रयोजकसप्तम्यन्तार्धधातुकपदघटितत्वेन गुणास्यान्तरङ्गत्वम्। एवमन्यत्रापि। न च 'वाह ऊठि'त्यत्र सप्तम्यन्तपदाभावेन 'पुगन्ते'तिशास्त्रस्य तम्प्रत्यन्तरङ्गत्वाभावेन ज्ञापकतापरभाष्यविरोध इति वाच्यम्। समकालप्राप्तिकान्तरङ्गत्वकुक्षावेवोभयत्र सप्तम्यन्तपदप्रवेशः। ज्ञापकतापरभाष्यन्तु जातासिद्धत्वाभिप्रायकम्। तत्र चान्त एव सप्तम्यन्तपदप्रवेश इत्यदोषात्। न च समकालप्राप्तिकान्तरङ्गत्वलक्षणे उभयत्र सप्तम्यन्तपदप्रवेशे अन्तरङ्गत्वादियङ् रियति यियतीतिभाष्यविरोधः। तत्र हिगुणशास्त्रीयसप्तम्यन्तपदेनाश्रीयमाणस्त्विति तद्घटकनिमित्तकत्वाभावेनेयङोऽन्तरङ्गत्वं न स्यादिति वाच्यम्। पूर्वोपस्थितनिमित्तकत्वरूपान्तरङ्गत्वस्य सत्त्वेनादोषात्। अतएव। न चैवमसुस्रुवदित्यत्रत्य शङ्काग्रन्थः संगच्छते।

मान्यास्तु - बहिरङ्त्वेन जिघृक्षितशास्त्रविशिष्टशास्त्रनिमित्तत्वमन्तरङ्गत्वम्, वै. स्वीयोद्देश्यतावच्छेदकत्वेनाश्रीयमाणशब्दसमुदायघटकनिमित्तकत्वाभाववत्व स्वघटकौपश्लेषिकाधिकरणबोधकसप्तम्यन्तपञ्चम्यन्तान्यतरपदप्रयोज्योपस्थितीयविषयतापर्याप्त्यधिकरणीभूतसमुदायघटकपर्याप्तोपस्थितीयप्रकारतासमानाधिकरणविषयताप्रयोजकसप्तम्यन्तपञ्चम्यन्तान्यतरपदघटितत्वाभाववत्वैतदुभयसम्बन्धेन। एवं च प्रकृते ऊकाल वाह ऊठ् इत्यादौ च ना काप्यनुपपत्तिरित्याहुः।

गौधेरः पचेरन्नित्यत्रोक्तशङ्कायां प्राचीनोक्तसमाधानं खण्डयति वलिलोपइति। एतत् फलन्तु क्नोपयति, यातिः पचेदित्यदिः। अत्र मानन्तु स्वरदीर्घयलोपेषु लोपाजादेश एव न स्थानिवदिति वार्तिकस्थयलोपस्य वाय्वोरितिभाष्योदाहरणम्। अत्र वलिलोपे कर्तव्ये यणः स्थानिवत्वस्य न पदान्तेति निषेधवारणाय यलोप इति वार्तिके उक्तम्। परिभाषाप्रवृत्तौ तु तदसंगतिः स्पष्टैवेति प्राचीनमतम् न युक्तम्। चेले क्नोपेरिति निर्देशेन परिभाषाऽनित्यत्वकल्पनेन भविष्यति गम्यादय इति निर्देशेन प्रकृतिप्रत्ययनिमित्तकस्यान्तरन्ते कर्तव्ये नासिद्धत्वमिति कल्पनेन च सकलदोषपरिहारसंभवात्। स्वरदीर्घ इति वार्तिके यलोपग्रहणेन परिभाषायामागमादेशातिरिक्तस्यैव निमित्तस्याङ्गपदेन ग्रहणमिति बोधनेन वलिलोपस्यान्तरङ्गत्वाभावादिति केचित्।

ननु पञ्चेत्यत्र टापोऽभावाय षट्संज्ञा वक्तव्या तदर्थं च कार्यकालपक्षे षट्संज्ञादृष्ट्या नलोपासिद्धत्वमवश्यं वक्तव्यं तच्च संज्ञाकृतबहिरङ्गत्व एवोपपद्यत इति संज्ञाकृतमपि बहिरङ्गत्वं वक्तव्यमित्यांशङ्क्य समाधत्ते यत्वित्यादि। व्याख्यानसामर्थ्येनेति। इदं कार्यकालपक्षे। यथोद्देशे तु लुगर्थं पूर्वजातं षट्त्वम् आनुमानिकस्थानिवद्भावेनादाय सिद्धम्। नलोपः सुबित्यनेन षट्संज्ञादृष्ट्या नलोपासिद्धत्वं तु न तत्रत्यभाष्येण तत्र घिसंज्ञाया एव ग्रहणात्। तत्र हि भाष्ये दण्डिदत्तौदत्तदण्डिनावित्यत्र नलोपस्य घिसंज्ञादृष्ट्याऽसिद्धत्वेन घित्वाभावात् पूर्वनिपातानियमफलमुक्त्वायदा घित्वन्तदापूर्वनिपातो यदा पूर्वनिपातस्तदा नलोपे घित्वमित्यन्योन्याश्रयमाशङ्क्य संज्ञाग्रहणसामर्थ्यात् यसा पूर्वपदत्वे घित्वं भावि तस्य पूर्वनिपात इत्यर्थेन समाहितम्। तत्र अन्यस्यापि संज्ञाया ग्रहणे षट्संज्ञादृष्ट्या नलोपासिद्धत्वेन सार्थक्यसम्भावात् सामर्थ्योक्तेरसंगत्यापत्तेः। केचित्तु व्याख्यानसामर्थ्येनेत्यस्य व्याख्यानबलेनेत्यर्थः भूतपूर्वषट्त्वमादायेत्यस्य लुगर्थं पूर्वं भूतं जातं यत्षट्त्वं संकेतसम्बन्धेन षट्पदवत्वरूपं तत् स्थानिवद्भावेनादायेत्यर्थः। यथाश्रुतं तु न युक्तम्। प्रियपञ्चा द्रौपदीत्यत्र ङीप्डापोरभावाय तादृशव्याख्यानस्यावश्यकत्वेन सामर्थ्यस्योपक्षीणत्वादित्याहुः। अतएवेति। संज्ञाकृतबहिरङ्गत्वस्यानाश्रयणादेव। ध्वनितमिति। तत्र हि वृत्रहभ्यामित्यादौ सन्निपातपरिभाषया तुगभावमुपपाद्य कृति तुग्ग्रहणं प्रत्याख्यातं न त्वन्तरङ्गपरिभाषया।

अथ पदार्थं निरूप्य वाक्यार्थं निरूपयति अन्तरङ्गेत्यादिना। अथ जातबहिरङ्गत्वस्यासिद्धत्वे किं फलमिति चेदत्रोच्यते। पचावेदमिति। अत्रैकादेशस्य पूर्वान्तवद्भावेन लोट्सम्बन्धित्वमादाय'एत ऐ' इत्यैत्वे प्राप्ते पदद्वयसम्बन्धिवर्णद्वयापेक्षत्वेन गुणस्य बहिरङ्गत्वेनासिद्धत्वान्न भवति। न च इत ऐ इति न्यासेन सिद्धिरिति वाच्यम्। भवानीत्यत्राप्यापत्तेः। न च तक्रन्यायेन त्यादेशेन इत ऐ इत्यस्य बाधेनादेष इति वाच्यम्। पचावेदमित्यत्र 'आमेत' इत्यनेनामापत्तेर्दुर्वारत्वात्। न चात्र प्रतिपदोक्तस्यैकारस्य ग्रहणेन न दोष इति वाच्यम्। एधस्व पचस्वेति येषु कर्मसु तेभ्य एधस्वपचस्वेभ्य इत्यत्र प्रतिपदोक्तस्यैकारसत्वेनामापत्तेर्दुर्वारत्वात्। केचित्तु आमेत इत्यादिषु आत्मनेपदानुवृत्या पचावेदमिति संसाध्य एधस्वपचस्वेभ्य इत्येव फलमिति वदन्ति। ननु आत्मनेपदमुच्चार्य विहितस्य एकारस्य आम् ऐ इत्यार्थेन नोक्तदोष इति किं फलमिति चेन्न, हे जगदस्व इत्यत्र ह्रस्वस्यासिद्धत्वेन टाप् नेति फलसंभवात्। यदि चात्र सन्निपातपरिभाषया टापोऽभावः इत्युच्यते तर्हि यासेत्यत्रापि उक्तपरिभाषया टाबनापत्तिः। न च जगदस्वेत्यत्र सत्यपि टापि पुनर्ह्रस्वेन सिद्धिरिति वाच्यम्। लक्ष्येलक्षणन्यायेन पुनर्ह्रस्वाप्रवृत्तेः। अत्रत्यलक्ष्यत्वादिविचारः अत्यत्रदर्शितरीत्याऽनुसंधेयः। केचित्तु स्वयं भवतीति स्वयम्भूस्तस्मै स्वयम्भुवे इत्यत्र प्रत्ययलक्षणेन क्पिप्परत्वमादाय वकारस्य छ्वोरिति प्राप्तस्योठो वारणमेतत्फलमिति वदन्तीति। तन्न छकारसाहचर्येण प्रत्ययानिमित्तकस्यैव वकारस्य ग्रहणेनादोषात्। यत्तु असूषूददित्यत्र णौचङीति ह्रस्वस्यासिद्धित्वाल्लघुपधगुणाभावः फलमिति। तन्न, क्नोः कित्वेन प्रत्ययोपदेशकालिकलघूपधस्यैव गुणविधानेनादोषात्। न चैवं तोतोर्तीत्यत्र गुणानापत्तिरिति वाच्यम्। यङ्लुकश्छान्दसत्वेनादोषात्। तुर्वीधातोर्वनिपि तोर्वेत्यत्र कथं गुण इति न वक्तुं शक्यः न धात्विति निषेधेन गुणस्यानिष्टत्वात्। तत्प्रत्याख्याने फलैक्याय तादृशप्रयोगस्यानभिधानात्। एवं रीत्या फलमन्विष्य स्वबुद्धिविलासो विधेय इति दिक्।

समकालप्राप्तासिद्धत्वफलन्तु रियति, पियति, असुस्रुवदिति। अत्र लघूपधगुणापेक्षया इयङादिसिद्धिः। अयजे इन्द्रमित्यित्र अयज इ इन्द्रमित्यवस्थायां दीर्घापेक्षया गुणस्यान्तरङ्गत्वम्। पट्वा मृद्वा इत्यत्र पटु ई आ इति स्थिते पूर्वोपस्थितनिमित्तकत्वरूपान्तरङ्गत्वेन पूर्वयणादेशस्यान्तरङ्गत्वमिति बोध्यम्। अत एव ओमाङोश्चेत्यत्राङ्ग्रहणं चरितार्थमिति। मूलोक्तदिशाऽवसेयम्।

नन्वेवं वृश्चतीत्यादौ भविष्यत्प्राप्तिकस्यापि संप्रसारणस्य वलोपदृष्ट्याऽसिद्धत्वोक्तिरसंगता स्यादित्यत आह वृश्चत्यादिष्विति। एतेनेति। अर्थद्वयस्याप्यनयैव संग्रहेण। एनामिति। असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे इति परिभाषाम्। तस्याः।अन्तरङ्गबहिरङ्गाद्वलीय इत्यस्याः। अन्तरङ्गशास्त्रत्वमस्यांलिङ्गमिति।सामर्थ्यं सर्वशब्दानां लिङ्गमित्यभिधीयते इत्यभियुक्तोक्तेः उपस्थितिप्रयोजकं चिह्नमन्तरङ्गशास्त्रत्वमिति भावः। अर्थात् परिभाषा अन्तरङ्गशास्त्रं गत्वा प्रतिपादयति यत्त्वं बहिरङ्गशास्त्रं नास्तीति जानीहि। तत्फलमाह इयञ्चेति। त्रिपादीस्थेऽन्तरङ्गशास्त्रे न प्रवर्तते इत्यर्थः। अत एव आगच्छहे पयोऽट्,आगच्छ हे पयोद् इत्यत्रोत्वदृष्ट्या प्लुतस्यासिद्धत्वं भाष्योक्तं संगच्छते। अन्यथा बहिरङ्गस्य प्लुतस्य त्रिपादिस्थतया परिभाषाया अप्राप्त्या परत्वात्प्लुत एव स्यात् , उत्वदृष्ट्या प्लुतस्य आश्रयणेन सिद्धत्वात्। अत एव पूर्वत्रासिद्धमित्यनेन त्रैपादिकान्तरङ्गस्य शास्त्रत्वेन रूपेणासिद्धतया न परिभाषा प्रवृत्तिः। सर्वमिदं शेखरे स्वादिसन्धौ स्पष्टम्। त्रिपाद्यामप्रवृत्तौ फलन्तु अभिषेणयति, अभिषुणोति,राज्ञः, सर्वेषामित्यादिषु अन्तरङ्गे त्रैपादिके कर्तव्ये णत्वादौ बहिरङ्गस्य त्रैपादिकस्य षत्वादेर्न्नानयाऽसिद्धिः। कथमेतस्यास्त्रिपाद्यामप्रवृत्तिरत आह अस्याञ्चेति। तद्वैयर्थ्यमिति। न च प्रष्ठौह इत्यादौ 'ऊडिदं पदे'त्यादिविहितस्वरो न स्यात्। ऊठोऽभावेन सूत्राप्रवृत्तेरिति वाच्यम्। उपधापदमुच्चार्य विहितस्यैवोठो ग्रहणं कर्तव्यमिति स्वरविधायकसूत्रस्थभाष्यवार्तिकेन प्रकृते स्वरस्यानिष्ठत्वात् परिभाषायां ज्ञापकतापरभाष्याच्च। प्रष्ठौह इति तत्सूत्रोदाहरणं कौमुद्यां वृत्त्यानुसारेण। सिद्धान्ते तु जूरः तूरेत्येव तदुदाहरणमिति मान्याः। केचित्तु स्वरविधायके 'वाह ऊठि'त्यत्र च ह्रस्व एव कर्तव्ये दीर्घविधानं ज्ञापकम्। तद्धि 'एत्येधत्यूठ्सु' इत्येतदर्थं क्रियते। इदानीं च लघूपधगुणे वृद्धिरेचीत्येव सिद्धम्। ज्ञापितायामस्यन्तु वाह ऊठित्यस्यासिद्धत्वेन लघूपधगुणाप्राप्तौ वृद्धिरेचीत्यस्याप्रावृत्तौ वृद्ध्यनापत्या एत्येधत्यूठ्स्वित्येतत्प्रवृत्तिसम्पादनेन दीर्घविधानं चरितार्थम्। वृद्धिविधायके उड् करणे तु अवतीति ऊः, जनस्य ऊः जनौरित्यादौ ज्वरत्वरेत्यूठि वृद्ध्यानापत्तेः 'ज्वरत्वरे'त्यत्र ह्रस्वकरणे जूः जूराविति न स्यादित्याहुरिति दिक्। बहिरङ्गसंप्रसारणस्येति। भपदाक्षिप्ताजादिप्रत्ययनिमित्तकत्वेन संप्रसारणस्य बहिरङ्गत्वम्। न च संप्रसारणस्याबहिरङ्गत्वेऽपि पूर्वरूपस्य बहिरङ्गत्वाभावाद्गुणो निर्बाध इति वाच्यम्। हल् इति ज्ञापकेन पूर्वरूपे संप्रसारणतुल्यत्वज्ञापनेनादोषात्। अत एव हूतमित्यादौ पूर्वरूपोत्तरं दीर्घसिद्धिः। स्थानिवत्वेन तु न निर्वाहः संप्रसारणत्वस्याल्मात्रवृत्तित्वेन स्थानिवत्वाप्रवृत्तेः। 'अचः परस्मिन्नि'त्यनेनापि न दीर्घविधौ निषेधात् स्वविधित्वाच्च। एवं च संप्रसारणनिष्ठं बहिरङ्गत्वमपि पूर्वरूपस्येति न दोषः। अत एव जागृह् इत्यत्र संप्रसारणस्यासिद्धत्ववत् पूर्वरूपस्याप्यसिद्धत्वाद्रुगादिर्न्न। न चाचः परस्मिन्निति स्थानिवद्भावेन ऋदुपधत्वाभावान्नेदं फलमिति वाच्यम्। अभ्यासकार्ये तदुत्तरखण्डादेशस्य तत्कार्यप्रतिबन्धकीभूतं स्थानिवत्वन्नेति कल्पनेन तत्वाप्रवृत्तेः। प्राचीनरीत्या नाजानन्तर्य इति निषेधात् परिभाषाज्ञापकत्वं विघटयति नचपुगन्तेति। न गुण इति येन नाव्यवधानन्यायेन भेत्तेत्यत्र गुणः भिनत्तीत्यत्रानेकवर्णव्यवधाननान्नेति भावः। उत्थिताकांक्षेति। इदमयुक्तम्। अङ्गपदार्थस्य पित्रादिपदार्थवत् सनिरूपकत्वाभात् सङ्केतसम्बन्धेनाङ्गपदवत्वस्यैवाङ्गपदार्थत्वाच्च। किञ्च पुगन्तेत्यस्यैकवर्णव्यवधाने प्रवृत्तावपि 'नाजानान्तर्ये'ति परिभाषायास्तत्र प्रवृत्तौ मानाभावात्। कर्मधारयाश्रयणेनेति। लघ्वी चासावुपधा लघूपधा। पुकि अन्तः पुगन्तः। पुगन्तश्च लघूपधा च पूगन्तलघूपधन्तस्येत्यर्थाश्रयणान्न दोष इति भावः। ननु अकारान्तोपसर्गे प्रौह इत्यत्र लघूपधगुणेऽपि एङि पररूपमित्यनेन वृद्धिं बाधित्वा पररूपे उक्तरूपासिद्ध्या अनकारान्ते वार्य्यूह इत्यादौ गुणे सति रूपासिद्ध्याच ऊठ्ग्रहणस्य कथं ज्ञापकत्वमत आह अकरान्तोपसर्गेइत्यादि। 'विभाषा पूर्वाह्णे'ति सूत्रे प्रष्ठौह आगतं प्रष्ठवाड्रूप्यमिति भाष्ये लौकिकविग्रहे प्रष्ठौह इति प्रयोगाल्लोकेऽपि क्वचित् ण्विरिति बोधनादिति भावः। ननु ऊहतेः क्विपि वार्य्यूह इतिवत् प्रौह इत्यपि स्यादत आह प्रौहइत्यादि। ऊठोऽभावेन वृद्धेरप्राप्तेरिति भावः। कैयटोक्तरीतिमनुसृत्य प्राचामुक्तिं खण्डयितुमुपक्रमते नचकार्यकालेति।पूर्वंप्रति। परिभाषां प्रति परस्य त्रिपादीस्थान्तरङ्गशास्त्रस्य पूर्वस्य सापादिकबहिरङ्गस्येति केचित्। वस्तुतस्तु पूर्वं प्रति सापादिकबहिरङ्गं प्रति परस्य त्रैपादिकान्तरङ्गशास्त्रस्य 'पूर्वत्रासिद्ध'मित्यनेनासिद्धत्वादन्तरङ्गाभावे तन्निरूपितबहिरङ्गत्वस्याप्यभावः परस्परसापेक्षान्तरङ्गत्वबहिरङ्गत्वयोरभावेन परिभाषाया अप्रवृत्तिरिति भावः। ननु 'पूर्वत्रासिद्ध'मित्यतः प्रागेव त्रैपादिकान्तरङ्गे परिभाषा प्रवर्ततां तदानीमन्तरङ्गबहिरङ्गयोः सत्वादित्याशयेन शङ्कते नचानयेति। एवंहीति। पूर्वपरीभावे नियामकाभावे हि। वस्तुतो विनिगमकमस्तीत्याह किञ्चेति। अस्याबाधएवेति। परिभाषातः पूर्वंप्रवृत्तिरिति भावः।

तत्त्वविदस्तु - परिभाषा द्विविधाः काश्चिच्छास्त्रत्वसंपादिकाः काश्चिच्छास्त्रत्वावच्छिन्नोद्देश्यिकाः। तत्र यया विना आप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितसाधुत्वप्रकारकबोधजकत्वरूपशास्त्रत्वं न संभवति। तस्याः त्रिपाद्यामपि प्रवृत्तिः। यथा तस्मिन्नित्यादेः यया विनापि निरुक्तशास्त्रत्वमस्ति। तस्यास्त्रिपाद्यामप्रवृत्तिः परं शास्त्रमसिद्धमित्यर्थकपूर्वत्रासिद्धमित्यनेन त्रैपादिकस्यासिद्धत्वात्। यथा आसिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे इत्यादेरिति वर्णयन्ति। अतएव। उभयपक्षे त्रिपाद्यामस्याः अनुपस्थितेरिष्टत्वादेव। किन्तुवचनमेवेति। सुद्ध्युपास्य इत्यादौ संयोगान्तलोपवारणाय यणः प्रतिषेधो वक्तव्यः, चक्र्यत्रेत्यत्र संयोगादिलोपाभावाय। निगाल्यत इत्यत्र 'अचि विभाषे'ति लत्वार्थं व्रीहिवापाणीत्यादौ णत्वाय च 'तस्य दोषः संयोगादिलोपलत्वणत्वेषु'। कृतस्यापत्यं कार्तिरित्यादौ 'रदाभ्या'मिति नत्वाभावाय निष्ठानत्वमवृद्धेः। नृमतोऽपत्यं नार्मत इत्यादौ 'मादुपधाया' इति वत्वाभावार्थं नृमतोवत्वप्रतिषेधः। नार्कुटो नार्पत्य इत्यत्र विसर्गाभावायविसर्जनीयोऽनुत्तरपदे। इत्यादि वचनानि कर्तव्यानीति भावः। न च त्रिपाद्यां प्रवृत्तिस्वीकुर्वतामस्माकम् उक्तवार्तिकाकरणरूपलाघवमिति वाच्यम्। संयोगान्तलोपे झलोऽपकर्षणेन वारणसंभवान्मन्मतेऽप्यकरणसंभवात्। नृमतः ऋमच्छब्दस्याप्युपलक्षणत्वेन तस्मात् क्यजन्ताल्लङि आर्मत्यादित्यत्र आटश्चेति वृद्धेर्बहिरङ्गत्वाभावेन वत्ववारणाय नृमतो वत्वप्रतिषेध इत्यस्य तावप्यावश्यकत्वात्। ऋधातोः क्ते तत आचारक्विबन्ताल्लङि आर्तदित्यत्र वृद्धेर्बहिरङ्गत्वाभावेन। नत्वाभावार्थं निष्ठानत्वमवृद्धेरित्यस्य तवाप्यावश्यकत्वात्। कल्पप्प्रत्यान्तात् ऋकल्पशब्दादाचारक्विबन्ताल्लङि आर्कल्पदित्यत्र विसर्गवारणाय 'विसर्जनीयोऽनुत्तरपदे' इत्यस्य तवाप्यावश्यकत्वात्। प्लायते प्राहिणोदित्याद्यर्थं तस्य दोषः संयोगादिलोपलत्वणत्वेष्वित्यस्य तवाप्यावश्यकत्वादिति दिक्।

केचित्तु विसर्जनीयोऽनुत्तरपदे इति वार्तिकेन उभयथर्क्षु इत्यादिनिर्देशेन च खर्विशिष्टस्य रेफस्य खरनिमित्तको विसर्जनीयो न भवतीति कल्प्यते। वै. स्वाव्यवहितपूर्वाच्स्थानिकत्व स्वनिमित्तकत्वोभयसम्बन्धेन। अत्र निमित्तता तद्भावभावितामात्रेण तेन उपार्च्छतीत्यादौ न दोषः। प्रथमसम्बन्धनिवेशाद् दास्याः पुत्र इत्यादौ न दोषः। अव्यवहितपूर्वेत्युक्त्या होतुः पुत्रः इत्यादौ न दोषः। अच्पदोपादानात् शार्ङ्गिश्च्छिन्धीत्यादौ न दोषः। द्वितीयसम्बन्धदानात्धातः पश्य इत्यादौ न दोष इति वदन्ति। अतएवेति। कार्यकालपक्षेऽपि अन्तरङ्गपरिभाषायास्त्रिपाद्यामप्रवृत्तत्वादेव। ननु धर्मिग्राहकमानेन जातबहिरङ्गासिद्धत्वबोधनेऽपि समकालप्राप्तबहिरङ्गासिद्धत्वं कथमित्यत आह अतएवओमाङोश्चेति। समकालप्राप्तस्याप्यसिद्धत्वबोधकत्वादेव। न च खट्वा आ ऊठौ इति स्थितेऽपवात्वाद्दीर्घे ज्ञापनोत्तरं स्वांशे कथं चारितार्थ्यमिति वाच्यम्। अपवादो यद्यन्यत्र चरितार्थस्तर्ह्यन्तरङ्गेण बाध्यते इति बलेन अन्तरङ्गबहिरङ्गाभावाविषये दैत्यारिरित्यादौ चारितार्थस्य दीर्घस्य अत्रान्तरङ्गेण गुणेन बाधसंभवात्। ननु पट्व्या मृद्व्येत्यत्र पूर्वयण इव पूर्वोपस्थितनिमित्तकत्वरूपान्तरङ्गत्वस्य दीर्घस्यैव सत्वेन गुणस्य कथन्तदित्यत आह साधनबोधकेति। ननु आङ्पूर्वकेण्धातोरेहीति तदनुकरणे एहिशब्दे अनुकार्यघटकैकारे पूर्वान्तवद्भावेनाङ्त्वादनुकरणं प्रकृतिवदित्यतिदेशेन लब्धाङ्त्वे अनुकरणेन एहीत्यनेन षष्ठ्यन्तशिवशब्दस्य समासे प्राप्तवृद्धिबाधनार्थम् आङ्ग्रहणस्य चारितार्थ्येन कथं ज्ञापकत्वमत आह एहीत्यनुकरणस्येति। धातूपसर्गयोः कार्यमन्तरङ्गमिति प्राचीनमतं नागेशसम्मतं पूर्वोक्तरीत्याऽन्तरङ्गत्वोपपादनादिति भ्रमवारणाय तन्मतमुपपाद्य खण्डयति यत्वित्यादिना। तत्सम्बन्धोत्तरमेव। साधनप्रयुक्तकार्यसम्बन्धोत्तरमेव। न च साधनसम्बन्धात् पूर्वं क्रियाबोधकत्वाभावात् कथं धातुत्वमिति वाच्यम्। भाव्युपसर्गसम्बन्धादुपक्रम एव विशिष्टक्रियावाचित्वात्। अत एव धातोः साधनयोगस्य भाविनः प्रक्रमाद्यथा धातुत्वं धर्मभावश्च तथान्यदपि दृश्यतामिति हरिकारिका संगच्छते। अतएव। साधनयोगस्य प्राथम्यादेव उक्तयुक्त्या। क्रियायाः साध्यत्वेनेत्यादि युक्त्या। निर्वर्तयति। संपादयति। उक्तेषु। अनुभूयते सुखमित्यादिषु। साधनबोधकशब्दनिमित्तककार्यापेक्षया उपसर्गार्थनिमित्तककार्यस्य शीघ्रोपस्थितनिमित्तकत्वेनान्तरङ्गत्वात्पूर्वमेवोपस्थितिः। तेन संचस्कारेत्यत्र लिडपेक्षया भूषणरूपोपसर्गार्थस्य प्रथमतरमेवोपस्थितत्वेन तन्निमित्तकः सुट् लिट्निमित्तकद्वित्वापेक्षयाऽन्तरङ्गतर इत्याशयेनाह एवंचेत्यादिना। अतएव। पूर्वं साधनयोगादेव। पुकः पूर्वमेव णत्वे परिभाषाया अनुपयोग इति भावः। अतएवेति। साधनबोधकप्रत्यययोगस्य पूर्वं स्वीकारादेव। अन्यथा। पूर्वमुपसर्गयोगे। न धातुलोप इति सूत्रस्थभाष्यविरोधपरिहारपूर्वकं पूर्वोक्तमेव स्पष्टयति यदुपसर्गेत्यादि। यत्तुनतथा। नोपसर्गार्थनिमित्तकं किन्तु उपसर्गसंज्ञकशब्दसम्बन्धनिमित्तकं तद्बहिरङ्गमिति स्वीकार्यम्। भाष्येउक्तमिति। धात्वंशलोपनिमित्ते आर्धधातुके सति गुणो न भवतीत्यर्थे क्तप्रत्ययनिमित्तके नकारलोपे सति प्रेद्ध इत्यत्र आद्गुण इत्यस्यापि निषेधमाशंक्य न धात्विति निषेधापेक्षया उपसर्गसापेक्षगुणस्य बहिरङ्गत्वेनासिद्धत्वान्निषेध्याभावेन निषेधाप्रवृत्तिरिति तत्रोक्तम्। पूर्वमुपसर्गयोगे तु क्तप्रत्ययसापेक्षनिषेधस्यैव बहिर