​

परिभाषार्थमञ्जरी

पञ्चेन्द्राण्य इति। ननु किं नाम सन्नियोगशिष्टत्वम्ॽ न तावदनेकस्यैकविधिविधेयत्वम्। 'पुंयोगादाख्यायामि'त्यनेन ङीषि सिद्धे आनुङ्मात्रस्य इन्द्रादिभ्यः षड्भ्यो विधानेन तत्त्वाभावात् प्रकृतोदाहरणेऽप्राप्तेः। इन्द्राणीशब्दघटकेकारादिष्वतिव्याप्तेः न स्ववाचकवर्णसमुदायघटकत्वसम्बन्धेन पुंयोगाद्यर्थबोधकत्वं तत्। न च पुंयोगाद्यर्थे शास्त्रतात्पर्यविषयीभूतसाधुत्वबोधक वाक्यकल्पकत्वं तत्त्वमिति वाच्यम्। वाक्यं चेन्द्राणीशब्दे ङीषनुकौ साधू इत्याकारकं, विधेययोः पृथक् सूत्राभ्यां विधेयतया तादृशवाक्यस्यैवाभावात्। किंतु सूत्रद्वये पृथक् वाक्यकल्पनैव सा च पुंयोगाद्धेतोः प्रवृत्तिनिमित्तारोपेण स्त्रियां वर्तमानात्प्रातिपदिकान्ङीष् साधुः। इन्द्रशब्दादानुक् च साधुरित्याकारिका। न च केवलमिन्द्रेत्यस्य केवलमिन्द्रानित्यस्य वा साधुत्वे लोके तावन्मात्रस्य प्रयोगः स्यादिति वाच्यम्। ब्राह्मणीत्यादिवदिन्द्राणीत्यादेरपि सिद्धाविन्द्रेत्यादिप्रयोगव्यावर्तक'इन्द्रवरुणे'ति सूत्रवैयर्थ्यापत्त्या तादृशप्रयोगस्य लोके कल्पयितुमशक्यत्वात्। 'ऋन्नेभ्य' इति ङीपि इन्द्राणीत्यस्यैव प्राप्तेः इन्द्राणीत्यस्यैव सिद्धिः सूत्रफलमित्यपि वक्तुं[1] शक्यम्। किञ्च न साधुत्वमात्रं लौकिकप्रयोग हेतुः, किन्तु अप्रवृत्तनित्यविध्युद्देश्यतावच्छेदकानाक्रान्तत्वरुपं परिनिष्ठितत्त्वमपि। अत एव 'शब्ददर्दुरं करोती'त्यादौ कल्प्य साधुत्वबोधकवाक्येन शब्द इत्यादिभ्यः ठगादीनां साधुत्वबोधनेऽपि तावन्मात्रस्य न प्रयोगः। अपि च पूर्व्वोक्तलक्षणे अर्थान्तरभावेन 'औत्वनिषेधः साकच्कस्य वा वक्तव्यः सादुत्वमि'ति वार्त्तिकबोधितप्रतिषेधोत्वयोः सन्नियोगशिष्टत्वानापत्त्याव्याप्तेश्च। उभाभ्यामेककालावच्छेदेन लक्ष्यभेदे गुणवृद्धि[2] प्रवर्तनात्तत्रातिव्याप्तेरर्थान्तर्भावमानिवेश्य एककालावच्छेदेन तत्कल्पकत्वं तत्त्वमिति तु दत्तजलाञ्जलिः। न च शास्त्रतात्पर्यविषयीभूतसाधुत्वबोधकवाक्यजन्यप्रतीतिविशेष्ययोरेकक्रियान्वयित्वं तत्त्वमिति वाच्यम्। तृतीयलक्षणदूषणग्रहेणैव निरस्तत्त्वात्। किञ्च तत्रापि एकक्रियान्वयित्वमि[3]त्यस्य समानानुपूर्वीकतिङन्तवाच्यक्रियान्वयित्वमित्यर्थः उतैकतिङन्तवाच्यक्रियान्वयित्वं वा। नाद्यः। गुणवृद्ध्यादावतिव्याप्तेः। नापि द्वितीयः। दोषस्य स्पष्टतया प्रकाशमानत्वात्। ननु लक्ष्यानुसाराद्विहितस्यापि ङीषः पुनर्विधानं स्वीक्रियत इति चेन्न। विहितस्य पुनर्विधाने नियमापत्तेः। पुंयोगादित्यतिरिक्तयोगविभागवैयर्थ्यापातात्। न च पूर्वोक्तविभक्तसूत्रवैयर्थ्यान्न नियम इति वाच्यम्। आनुकमात्रम् इन्द्रादिभ्यः षड्भ्यो विधीयत इति स्वपरग्रन्थविरोधात्। 'ऋन्नेभ्य' इत्यनेन  ङीपि सिद्धे 'वनो र चे'त्यनेन रादेशमात्रविधानात् अव्याप्तेः पूर्वसूत्रेणेन्द्रादिभ्यो ङीषि सिद्धेऽपि हिमादिभ्यो ङीषविधानार्थं तदनुवृत्तेरावश्यकतया प्रथमलक्षणमव्याहतमिति शङ्कापि निरस्ता। तल्लक्ष्यं तु पञ्चभिः धीवरीभिः क्रीतेत्यर्थे आर्हीयष्ठक् तस्य 'अध्यर्धपूर्वे'ति लुकीति  पञ्चधीवेति बोध्यम्। एवञ्च सन्नियोगशिष्टत्वं वैयाकरणानां दुर्वचमेवेति प्राप्ते साधारणानुसरणिमनुसृत्य ब्रूमः। इन्द्रादिभ्यो ङीष् सिद्धेर्व्विना वाक्यर्थाबोधमव्यक्तव्यत्वेन[4] अप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितशाब्दबोधस्यैव कार्यजनकतया सर्वांशे लक्ष्यासंस्कारकसूत्रोपात्तेभ्यः इन्द्रादिभ्यो ङीषानुकौ स्त इति महावाक्यर्थबोधस्य प्रत्येकोद्देश्यकङीषानुक्विधेयकावान्तरवाक्यार्थबोधस्य [5]वावश्यं वक्तव्यतया तद्बोधोत्तरमिन्द्रादिभ्यो ङीषः सिद्धत्वज्ञानेन तदंशे तस्य विधेयत्वाभावनिश्चायकावान्तरलक्ष्यसंस्कारकेन्द्रादिभ्य आनुगिति वाक्यार्थबोधेऽन्येभ्यस्तूभयमित्यवान्तरलक्ष्यसंस्कारकद्वितीयवाक्यार्थबोधे च जायमाने लक्ष्यसंस्कारकानुङ्मात्रविधायके अनेकस्यैकविधिविधेयत्वविषयत्वा[6]भावनिश्चयेऽपि लक्ष्यसंस्कारकपूर्व्वकालिकवाक्यार्थबोधीयतत्त्वमादाय परिभाषाप्रवृत्तेर्निर्बाधत्वात्। दृष्टा चेयं रीति'र्ञमङणनमि'ति सूत्रे भाष्ये, हलन्त्यसूत्रे शेखरादौ च। तत्राद्ये मकारानुबन्धाभावे 'ङमो ह्रस्वादचि ङमुण् न्नित्यमि'ति न्यासमभ्युपगम्य झकारभकारयो ञुट्ल्युटौ पदान्ते तयोरभावेन दूरीकृत्येवमपि पञ्च आगमास्त्रय आगमिन इति वैषम्यात् संख्यातानुदेशाभावशङ्कायां सर्वांशे लक्ष्यासंस्कारकमहावाक्यार्थबोधोऽयं संख्यासाम्यमादाय सूत्रप्रवृत्तिरित्यर्थकं सन्तु तावत् येषामागमानामागमिनःसन्ति। झकारभकारौ पदान्तौ न स्त इति कृत्वा तावपि न भविष्यत इत्युक्तम्। स्पष्टश्चायमर्थो लक्ष्यसंस्कारकालिकं संख्या साम्यं यथासंख्यं प्रवृत्तौ निमित्तमिति मन्येत पूर्वपक्षी। सिद्धान्ती तु प्रतिपत्तिकालिकमेव संख्यासाम्यं तत्प्रवृत्तौ निमित्तमित्याह सन्त्वितीत्यादिना विवरणे एवं तत्सूत्रे शेखरादौ च। द्वितीयेऽपि उत्सर्गशास्त्रीयलक्ष्यसंस्कारकवाक्यार्थबोधात्पूर्वमपवादा लक्ष्यासंस्कारका बुद्ध्या रूढा भवन्ति। लक्ष्यसंस्कारकवाक्यार्थबोधादनन्तरं लक्ष्यसंस्कारकोत्सर्गशास्त्रप्रवृत्तिरित्यर्थकं 'पूर्वं ह्यपवादा अभी'ति परिभाषाया विषयदर्शनं कृतमित्यलं पल्लवितेनेति दिक्। एवमन्यत्रापि ऊह्यम्। इडबिडेति। इडबिडोऽपत्यं जनपदेत्यञि स अतश्चेति स्त्रियां लुक्। परिभाषानित्यत्वफलं बिल्वकादिसूत्रोक्तं कैयटीयमन्यथा साधयति ऐनेय इत्यादिना। स्थानिवत्वेनेति। 'अचः परे'त्यस्य तंत्रादिना पूर्वस्य स्थितौ कर्तव्यायां स्थानिवदिति द्वितीयार्थस्यापि 'न पदान्त' सूत्रीयलुका लुप्तं न स्थानिवदित्यस्य पञ्चेन्द्र इत्युदाहरणपरभाष्येण बोधनादिति भावः। अन्यथा स्थानिवद्भावाप्राप्तेस्तदुदाहरणासंगतेः। स्पष्टश्चायमर्थः स्थानिवत्सूत्रशेखरविवरणादावित्युक्तम्[7]॥८७॥

[1]वक्तुमशक्यम् इति गे

[2]गुणभेदप्रवर्तनात् इति गे

[3]अन्वयित्वं तत्त्वमिति गे

[4]अव्यक्तत्वेन इति गे

[5]चावश्यम् इति गे

[6]विषयत्व इति गे नास्ति

[7]इत्यलम् इति गे