कामाख्या

ननु इकारोकारयोः स्थाने तालुस्थानादिजन्यत्वेन सादृश्यादेकारौकाराविव मात्राकालिकत्वरूप-प्रमाणक-तत्सादृश्यादकारोऽपि स्यादत आदेशनियामिकाम्परिभाषामवतरायति चेतेत्यादि। वाक्यभेदेनेति। तथा हि स्थानेऽन्तरतम इति सूत्रेऽन्तरतम इत्येकं वाक्यं पूर्वं पठनीयं तत्र स्थान इत्यनुवर्तते। एवं च प्रसङ्गे सति सदृशतम आदेश इत्यर्थः। ततः स्थाने इति वाक्यं स्थान इत्यनुवृत्तिसहितान्तरतम इत्यनुवृत्त्या तृतीयया विपरिणामेन स्थानेनेत्यर्थकम्। ततश्च प्रसङ्गे सति स्थानेन = स्थानघटितधर्मेण सदृशतम इत्यर्थः। एवं च पूर्ववाक्येनैव सिद्धे व्यर्थं सत् स्थानेनैव सदृशतम इति नियमार्थन्तेनैषा सिद्धेति। आदेशवृत्त्यतिशयत्वं च स्ववृत्तित्व स्वस्थानिवृत्तित्व स्वेतरयावदादेशावृत्तित्व इति त्रितयेन स्वविशिष्टधर्मवत्वरूपः। तेन लाकृतिरित्यत्र वकारो न। तमब्ग्रहणमेवेति। समानं स्थानं यस्येत्यर्थकसस्थान इति न्यासेनैव सिद्धेऽन्तरग्रहणसामर्थ्यादन्तरतम इत्यर्थलाभसम्भवात्तमब्ग्रहणं व्यर्थं सदनेकविधान्तर्यगमकमिति भावः। यदि हि एकं स्थानकृतमेव सादृश्यं स्यात्तदाऽतिशयत्वाभावविशिष्ट-सादृश्याप्रसिद्ध्या तद्व्यावर्तकं तमप्ग्रहणं व्यर्थं स्यादतोऽतिशयानतिशयत्वभेदेन बहुविधत्वं सादृश्यस्येति सूचयति। इको यणचीत्यादाविति।एषां लक्ष्येषु सुद्ध्युपास्य इत्यादिष्विति भावः। पद्दन्नित्यादाविति। नन्वत्र स्थानिनामनुक्त्या किं प्रतियोगिकार्थ-कृतसादृश्यवानादेशः स्यादित्याशङ्क्य स्थान्याक्षेपप्रकारं दर्शयति स्थान्यर्थाभिधानेति। चरणादीनामपि समानार्थत्वादाह समानवर्णेति। पादादीनामिति। आक्षिप्तानामिति शेषः। ननु कोशे पादादिभ्यः पृथगेव पदादयः शब्दाः सन्ति। अनेन सूत्रेण तु शसादौ पादादयः पदादयश्च प्रयोक्तव्याः अन्यत्र पादादय एवेति प्रयोगनियमव्यवस्थैव क्रियते न त्वादेशा विधीयन्ते, अन्यथा निशाशब्दस्येना निशीथिनीशब्दस्य निशादेशापत्तिः। तत्रापि स्वसमानार्थकत्वे सति स्वघटकवर्णद्वयसजातीयवर्णघटितत्वरूपसमानवर्णकत्वस्य सत्वात्। स्वघटकवर्णसजातीयेतराघटितत्वरूपस्य तस्य विवक्षणे तु नासिकादीनामप्यादेशानापत्तिर्नासायाश्च तदापत्तिरिति नेदमुदाहरणमित्यरुचेराहतृज्वदिति। यदि चानेनापि प्रयोगनियमव्यवस्थैव क्रियत इत्युच्यते चेत्तर्हि 'सर्वस्य द्वे' इत्यादिसूत्रलक्ष्याणामिदमुपलक्षणं बोध्यम्। वस्तुतस्तु स्थानेऽन्तरत इतिसूत्रस्य प्राप्यमाणानाम्मध्ये स्थानिविशिष्टधर्मवानादेशो भवतीत्यर्थः। वै. स्ववृत्तित्व स्वसजातीयेतरयावत्स्थान्यवृत्तित्व स्वप्राप्तादेशद्वयावृत्तित्वैतत्त्रितयसम्बन्धेन। एवं च चेतेत्यत्र तादृशधर्मस्तालुस्थानजन्यत्वरूप एव न त्वेकमात्रिकत्वरूपः तस्य स्वसजातीयेतरयावत्स्थान्यवृत्तित्वाभावात् । लाकृतिरित्यत्रौष्ठस्थानजन्यत्वविशिष्ट-दन्तजन्यत्व एव न तु दन्तजन्यत्वरूपस्तस्य स्वप्राप्तलकारवकाररूपादेशद्वयवृत्तित्वेनोक्तत्रितयसम्बन्धेन लकाररूपस्थानिविशिष्टत्वाभावादित्यादिप्रपञ्चोऽन्यत्र विस्तरः।।१३।।