कामाख्या

यदागमपरिभाषयाऽड्विशिष्टे स्थात्वातिदेशे उदस्थादित्यत्राल्पप्राणत्वादि- सादृश्येनाकारस्थाने पूर्वसवर्णो दकारः स्यादतः परिभाषामवतारयति नन्वेमिति। न च लङ्लुङलृङामिति न्यासे लङाद्यन्तानामडागम इत्यर्थे च कृते न दोष इति वाच्यम्। अव्यन्निति लङन्तेऽड्विशिष्टे शब्देऽङ्गत्वातिदेशाभावे यणानापत्तेः प्रणयदादित्यत शब्दे दात्वातिदेशाभावे घुसंज्ञाद्यनापत्तेश्च। न चोक्त... सत्वेऽपि उदः परीभूतस्य स्थावयवनिर्दिश्यमानार्थे प्रकृते दोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम्। संभवतिसामानाधिकरण्ये वैयधिकरण्यमन्याय्यमिति स्वसिद्धान्तादुदः परीभूतस्य निर्दिश्यमानाभिन्नस्थाशब्दस्येत्यर्थेऽदोषात्। अत्र ज्ञापकमाह षष्ठीस्थानेति। आवृत्तस्यास्य यतः सेत्याध्याहृत्य यतः सा षष्ठीविहिता तस्य स्थानेन योगो भवतीत्यर्थे प्रकृतपरिभाषा फलिता। एतदेवाह षष्ठ्यन्तमित्यादिना। षष्ठी = अन्ते समीपे यस्येति बहुव्रीहिणा षष्ठीप्रकृतिरित्यर्थः। उच्चार्यमाणस्य। सूत्रघटकस्य कार्यबाधात् सजातीयेत्युक्तम्। अत्र स्ववृत्त्यानुपूर्वीमत्वेन सुपसाजात्यम्। बिन्दुद्वयस्य विसर्जनीयपदवृत्त्यानुपूर्वीमत्वाभावेन वक्ष्यमाणभाष्यविरोधापत्तेः। किन्तु षष्ठीप्रकृतिजन्योपस्थितिविषयत्वेनेति। नन्वेमपि अतिस्य इत्यत्रोपसर्गतकारस्य सत्ववारणाय प्रकृतपरिभाषोपस्थितावपि उच्चार्यमाणसजातीयस्य त्यदादेः कार्याभावेन दोषस्तदवस्थ एवेत्यत आह उच्चार्यमाणसजातीयावयवेति। न तु प्रतीयमानमिति। शास्त्रान्तरसहकृतमित्यर्थः। एवं च षष्ठीप्रकृतिजन्यप्राथमिकोपस्थितिविषयत्वन्तत्त्वमिति फलितम्। प्राथमिकत्वं च शास्त्राप्रयोज्यत्वमिति। न चैवं स्वं रूपशास्त्रसहकृतजरात्वावच्छिन्नोपस्थिविषयजराशब्दस्यापि निर्दिश्यमानत्वं न स्यादिति वाच्यम्। शास्त्रे स्वं रूपशास्त्रातिरिक्तत्वनिवेशेनादोषात्। न चैवमपि स्थानिवत्सूत्रसहकृतनिर्जरघटकजरशब्दस्य तत्त्वानापत्तिरिति वाच्यम्। तदतिरिक्तत्वस्यापि निवेशेनादोषात्। एवं देवीमञ्चति देवद्रयङ्ङित्यादौ लिङ्गविशिष्टपरिभाषोपस्थितस्य देवीशब्दस्य तन्मध्यपतितन्यायसहकृतसर्वक क किम् इत्यादेश्च निर्दिश्यमानत्वसिद्धये न तदतिरिक्तत्वं विशेषणीयम्। नन्वेवमपि 'अणुदित'सूत्रसहकृतदीर्घस्य तत्त्वानापत्तौ शालीभवतीत्याद्यसिद्धिरत आह जातिपक्ष इत्यादि। पाणिनिमतेऽप्याह न भूसुधियोरित्यादि। अन्यथा दीर्घस्याणुदित्सूत्रगृहीतत्वेन निर्दिश्यमानत्वाभावाद्यणादेरप्राप्त्या निर्देशस्य सूत्रस्य चासंगत्यापत्तेः। न च ध्यायति यत्कुलं तद्धि सुष्ठु धिययोस्तौ सुधियौ, भवति यत्कुलं तद्भुसुष्टु भुययोस्तौ सुभुवावित्यत्र चारितार्थ्यमिति वाच्यम्। एतावन्मात्रप्रयोजनकत्वे न भूसुधियोरित्येव वदेत्। अन्त्यार्थमिति। अत्र केचित् निर्दिश्यमानावयवस्य तदितरस्य च प्राप्तौ निर्दिश्यमानावयवस्यैवेत्यर्थे दोषाभावेन इदं चिन्त्यम्। अत एव निर्जरसमुदायस्य न जरसादेशः। रीङ्रिङोङित्वन्तु स्पष्टार्थमित्यग्रमिग्रन्थश्च संगच्छत इत्याहुः। तदपरे न सहन्ते। उक्तार्थे प्रमाणाभावात्। प्रथमोपस्थितिजनकत्वे सति द्वितीयोपस्थितिजनिकाया एव षष्ठीप्रकृतिपदेन ग्रहणेन सर्वदोषपरिहारसम्भवाच्च। तथाहि स्थापदस्य स्थात्वाच्छिन्नविषयतायाः यदागमपरिभाषया स्थाविशिष्टत्वावच्छिन्नविषयतायाश्चोपस्थितिजनकत्वं जरापदस्य जरात्वावच्चिन्नविषयतायाः येन विधिरितिबलात् जरान्तत्त्वावच्छिन्नविषयतायाश्चोपस्थितिजनकत्वं शाभ्वादिपदस्य शात्वाद्यवच्छिन्नविषयतायाः तदन्नत्वाद्यवच्छिन्नविषयतायाश्चोपस्थितिजनकत्वमिति षष्ठीप्रकृतिपदेन ग्रहणं सुलभम्। अङ्गपदस्य च द्वितीपस्थितिजनकत्वाभावेन तेन ग्रहणासंभावात्। किञ्च अभेदसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितमुख्य विशेष्यत्वाप्रयोजिकाया एव षष्ठीप्रकृतिपदेन ह्रहणादङ्गपदस्य सर्वत्र विशेष्यताप्रयोजकतया तत्वेन धर्तुमशक्यत्वात्। मुख्यत्वं च प्रकारत्वासामानाधिकरण्यम्। तेन धात्वादिपदे दोषो नेति। न चोक्तनिर्दिश्यमानत्वस्वीकारे स्नात्वाकालिक इत्यत्र निर्दिश्यमानत्वसत्त्वात् ल्यबापत्तिरिति वाच्यम्। क्त्वान्तसमासावयवनिर्दिश्यमान्तस्य ल्यबित्यर्थेनादोषात्। न चैवमपि स्नात्वाकालकीकृत्येत्यत्र पूर्वस्यापि ल्यबापत्तिर्दुर्वारेति वाच्यम्। मयूरव्यंसकादिगणे पाठसामर्थ्येन पूर्वस्य ल्यबभावकल्पनात्। अनञ्पर्युदासेन किञ्चित्पूर्वस्यैव ल्यबादेशविधानाच्च। न चोक्तनिर्दिश्यमानत्वस्यानेकेतरघटितत्वेन गौरवग्रस्ततया न कार्यसाधकत्वमिति वाच्यम्। षष्ठीप्रकृतिशक्यत्वमिति स्वीकारेणादोषात्। येन विधिर्यदागमा इति लब्धस्य षष्ठीप्रकृतिलक्ष्यत्वेन निर्जरसावित्यादावदोषः। केचित्तु यत्तत्पदाघटितशास्त्रबोधितत्वन्तत्त्वमिति स्वीकारेण न कोपि दोष इति वदन्ति तन्न , तन्मध्यपतितन्यायबोधितस्याग्रहणापत्तेः। यदि च शक्यतावच्छेदकारोप एव लक्षणेत्युच्यते तदा षष्ठीप्रकृतिशक्यत्वमिति स्वीकारेऽपि निर्जरसावित्यादौ दोषस्य दुर्वारत्वमिति । केचित्तु षष्ठीप्रकृतिशक्यत्वमित्यस्य षष्ठीप्रकृतिविशिष्टत्वमित्यर्थ इति वदन्ति। वै. स्वप्रयोज्यशाब्दबोधीयविषयताश्रयत्वसम्बन्धेन जराजरसाविति षष्ठीतत्पुरुषेऽन्त्यपदेन संकुचिता शाब्दीविषयताऽन्त्यजरानिष्ठैव विभक्तिसान्निध्यात् पदद्वित्वस्थले तु समुदाये स्थानिवत्वेन सविषयताऽक्षतैवेति समुदायस्यैवादेशः। न चार्थवत्पात्वावच्छिन्नशाब्दीविषयतायाश्च पाशब्दवृत्तित्वात् तस्यैव निर्दिश्यमानत्वापत्तिरिति वाच्यम्। स्वजन्योपस्थितिविषयताश्रयसमभिव्याहृतवर्णाघटितत्वमिति द्वितीयसंबन्धस्वीकारेणादोषात्। अपिबदित्यत्र अकारस्य निर्जरसावित्यत्र रेफस्य च तादृशसमभिव्याहृतवर्णतया समुदायस्य तदघटितत्वाभावेन न निर्दिश्यमानत्वम्। पाशब्दे शाब्दीविषयताऽपर्याप्त्याऽस्त्येवेति न दोषः। न च देवीघटकेकारस्य तादृशसमभिव्याहृतवर्णतया तद्घटितस्य कथं निर्दिश्यमानत्वमिति वाच्यम् । देवश्च देवी चेत्येकशेषेण विष्वग्देवयोरिति निर्देशेनादोषात्। तादृशप्रयोगस्यानभिधानात्। स्त्रीप्रत्ययेतरसमभिव्याहृतवर्णाघटितत्वमिति निवेशाच्च । न चअस्य स्त्री ई, या जरा ईजरा, ईजराचर ईजरसावित्यादौ समुदायस्य स्त्रीप्रत्ययेतरवर्णाघटितत्वेन दोषापत्तिरिति वाच्यम्। स्वजन्योपस्थितिविषयताश्रयविशिष्टाघटितत्वमिति स्वीकारेणादोषात्। वै. स्ववृत्त्यानुपूर्वीमदघटकत्व स्वनिष्ठोद्देश्यतानिरूपितविधेयताश्रयस्त्रीप्रत्ययेतरत्वोभयसम्बन्धेन। प्रकृते ईकारस्य जरानिष्ठोद्देश्यतानिरूपितविधेयताश्रयस्त्रीप्रत्ययेतरत्वेन तद्घटितस्य समुदायस्य न निर्दिश्यमानत्वम्। जराजरसावित्यादिसिद्धये स्ववृत्त्यानुपूर्वीमदघटकत्वेति निवेशः। अन्यथा तादृशविशिष्टो वर्णो जकारादिस्तद्घटितस्यान्त्यजराशब्दस्यापि निर्दिश्यमानत्वं न स्यात्। सजुषः सजूः सजूः सजुरित्यादिसमासेऽन्तर्वर्तिविभक्त्यापूर्वस्यापि सजुष्रूपपदत्वात् समुदायस्य च सजुष्शब्दान्तपदत्वादुभयोः शाब्दबोधीयविषयाश्रयत्वमक्षतमेवेति। एवं चापिवदित्यत्र निर्दिश्यमानत्वाभावादेव दोषाभावेनानुमानिकस्थानिवद्भावेनैव सिद्धेः यदागमपरिभाषानिष्फलैवेति बोध्यम्। तथा च षष्ठीप्रकृतिविशिष्टत्वन्तत्त्वम्। वै. स्वप्रयोज्यशाब्दबोधीयविषयताश्रयत्वस्वजन्योपस्थितिविषयताश्रयविशिष्टाघटितत्वोभयसम्बन्धेन। अत्र वै. स्ववृत्त्यानुपूर्वीमदघटकत्व स्वनिष्ठोद्देश्यतानिरूपितविधेयताश्रयस्त्रीप्रत्ययेतरत्वोभयसम्बन्धेनेति फलितमिति दिक्।

केचित्तु 'उदः स्थास्तम्भो'रिति सूत्रे सकारं प्रश्लिष्योदः परीभूतस्यैतयोरवयवसकारस्य पूर्वसवर्ण इत्यर्थे उदस्थादित्यत्र सकारस्योदः परीभूतत्वाभावेन न दोषः। जराया इति सूत्रस्य विभक्तिपरकाव्यवहितस्याङ्गावयवजराशब्दस्य जरसित्यर्थे निर्जरसावित्यादौ न दोषः 'पादः पदि'तिशास्त्रस्य भपदेनाजादिप्रत्ययाक्षेपादजादिप्रत्ययाव्यवहितस्याङ्गावयवस्य पादः पदित्यर्थे सुपात्पद इत्यत्र दोषाभावः। 'वाह ऊठि'तिशास्त्रस्याजादिप्रत्ययाव्यवहितपूर्वस्य भसंज्ञकावयवस्य 'वाह ऊठि'त्यर्थे विश्ववा ऊह इत्यादौ न दोषः। भाष्ये एकाज्भ्य आचारक्विपो दर्शनेन क्विप्निष्पन्न तृतां तृतामिति प्रयोगस्यैव दुर्लभतया परिभाषाफलत्वं चिन्त्यम्। वृषलपतिपत्नीत्यत्र पतिशब्दात् प्रातिपदिकस्य नत्वमित्यर्थेऽलोन्त्यपरिभाषयाऽन्त्यस्यैव भविष्यतीति न दोषः। स्नात्वाकालिकीकृत्येत्यत्र मयूरव्यंसकादौ निपातनादेव सिद्धम्। एष्ट अन्त्यबाधेऽन्त्यसदेशस्येति परिभाषया समाधानन्तु न युक्तम्, अन्त्यवर्णतद्वर्णयोरितराव्यवधानत्वमिति ग्रन्थस्वारस्येन यत्र वर्णस्य कार्यन्तत्रैव तस्याः प्रवृत्तिस्वीकारात्। सर्वस्यै इत्यादौ स्याड्विशिष्टस्य स्मै इत्यादय आदेशास्तु न स्याड्विधानसामर्थ्यात्। 'पूर्वादिभ्यो नवभ्यो वे'ति विकल्पपक्षे चारितार्थ्यन्तु न शङ्क्यन्तत्रापि 'ङेर्य' इत्यादीनां प्रवृत्तेर्दुर्वारत्वात्। अपिवदित्यपि न परिभाषा साध्यम्। 'पाघ्राध्मे'त्यत्र घकारप्रश्लेषाद् घादिघ्राधातोर्जिघ्रादेशविधानऽनतिदिष्टस्यैव घ्राधातोर्ग्रहणात्तत्साहचर्यादनतिदिष्टस्यैव पाधातोर्ग्रहणेनादोषात्। अरुदितामित्यत्र रुदादिभ्य इतीटो बहिर्भूतनिमित्तकत्वेन बहिरङ्गतया पूर्वमेव तसस्तामादेशः तत इटि परिभाषाप्रयोजनाभावात्। यत्तु परिभाषासत्वे रमायामित्यत्र याटाव्यवधानान् ङेरामोऽप्राप्तौ अनवकाशत्वेन आमा याटो बाधेऽपि पुनर्याट्सिद्धिः। उक्तपरिभाषाया अभावे यदागमपरिभाषया याड्विशिष्टस्य ङित्वातिदेशे कृतेऽपि चारितार्थ्यस्य तक्रन्यायमूलस्य सत्वेन तेन बाधापत्तौ पुनर्याट् न स्यादिति परिभाषाफलं सम्यगिति। तन्न, नीसाहचार्यान्ङ्यन्तादाबन्तात्परीभूतस्यानतिदिष्टस्यैव ङेराम् विधानादुक्तदोषानवकाशात्। एवं च परिभाषायाः फलाभावेऽपि अनेकत्रानेकक्लिष्टकल्पनापेक्षया परिभाषाकरणस्यैव लघीयस्त्वादिति दिक्।

अकज्विषये नायं न्याय इति। तन्मध्यपतितन्यायविषयेऽयं न्यायो व्यावर्तको न भवतीत्यर्थः। अत एवानाप्यक इति सूत्रेऽक्ग्रहणं चारितार्थ्यम्। न चैवं भिन्धकीत्यत्राकचि धित्वं न प्राप्नोति निर्दिश्यमानपरिभाषयेति भाष्यविरोध इति वाच्यम्। अकचि कृते सति निर्दिश्यमानपरिभाषयाऽकच् रक्षकं धित्वं न प्राप्नोतीत्याशयवर्णनेनादोषात्। केचित्तु यत्र सर्वापहारकादेशस्तत्रैवैषा प्रवर्तते यथा भिन्धकीत्यत्र हेर्ध्यादेशः 'किमः क' इति तु न सर्वापहारकादेशः आदेशे ककारश्रवणादित्याहुः।तन्मध्यपतितत्वं च समुदायविशिष्टत्वं वै. स्वघटकावधिकपूर्वत्व स्वघटकावधिकोत्तरत्वोभयसम्बन्धेन। केचित्तु जनरा जकराशब्दे तन्मध्यपतितन्यायेन जराशब्दत्ववारणाय स्वनिष्ठोद्देश्यतानिरूपितविधेयताश्रयत्वमिति तृतीयसम्बन्धं स्वीकुर्वन्ति तदसत्। अर्थवत एव जराशब्दस्य जरसादेशविधानाज्जनरादिघटकजराशब्दस्यार्थवत्वाभावात् अन्तात्यन्तेति सूत्रेऽपि अर्थवद्ग्रहणपरिभाषोपस्थितावनत्यन्तशब्दे दोषाभावात्। किञ्च नरम्मन्य इत्यत्र सुपोधात्विति लुकापत्तिवाराणायाम्विधानसामर्थ्याश्रयणपरभाष्यविरोधः। 'इत्थंभूतलक्षण' इति सूत्रस्थशेखरविरोधश्च स्यादतस्तृतीयसम्बन्धनिवेशेन युक्तिसह इत्यास्तां विस्तर इति। अग्रिमस्थमूलन्तु सुगममिति दिक्॥१२॥