परिभाषार्थमञ्जरी

तीषसहसेऽसिचीत्यादाविति।'आर्धधातुकस्येड्वलादे'रित्यतो वलादेरित्यनुवर्त्य प्रथमार्थकतीति सप्तम्यन्तस्य तदेकदेशवल्पदार्थे विशेषणात् तद्रूपो यो वल् तदादेरित्यर्थलाभ इति निरूपितम्। यत्तु वृद्धाः पूर्व्वोक्तार्थे क्लेशं मन्वानास्तकारपरके [1]छेत्यादयः परस्यार्धधातुकस्येडित्यर्थेऽर्थात्तकारादेरित्यर्थलाभ इति व्याचख्युः। तत्तु 'नादिन्याक्रोशे पुत्रस्य' इति सूत्रस्थादिनी शब्दे परे यः पुत्र शब्दः तदवयवाचः परस्य यरो न द्वित्त्वमित्यर्थे क्वाप्यदोषेऽपि आदिनी शब्दे इति उद्देश्यत्वात् प्राधान्येन यर एव विशेषणमुचितमित्यर्थकशेखरेण तत्रत्य स्वोक्त्या च प्रकृतेऽपि उद्देश्यत्वेनार्द्धधातुकस्यैव प्राधान्यात्तीत्यस्य तद्विशेषणत्वापत्तौ इच्छत्यादेः परस्य तकारपरकार्द्धधातुकस्येडित्यर्थे एषितृ तितीर्षति कुलमिति तृजन्ते तकारपरकतृच इडागमसिद्धावपि लुडन्त एषितेत्यत्र तकारपरकान्यार्द्धधातुके चाव्याप्त्यतिव्याप्तिग्रस्तम्। यदि तीत्यस्य प्रकृत्यंशे उत्थिताकांक्षत्वेन तत्रैव विशेषणमित्युच्यते तथापि तकारपरक इच्छत्यादेः परस्यार्द्धधातुकस्येडित्यर्थे मूलोक्तरीत्या तदादिविधेरभावे येन नाव्यवधानमितिन्यायेन आर्द्धधातुकस्य व्यवधानस्य सोढव्यत्वेन पूर्वोक्तसकलदोषानुद्धारः। किञ्च तीत्यस्य प्रत्ययग्रहणस्य अभावेन तथाकांक्षाया वक्तुमशक्यत्वाच्च। अव्यवहिततकारपरक इच्छत्यादेः परम् आर्द्धधातुकतकारादिरेव इत्याग्रहस्तर्हि मूलशैथिल्यमङ्गीक्रियताम्। तथाहि अनयैव दिशाऽव्यवहितवल्परकधातोः परस्यार्धधातुकस्येडित्यर्थेऽर्थाद्वलादेरेवेट्-सिद्धावादिग्रहणस्य दत्तजलाञ्जलित्वपातात्। तस्माच्छेखरोक्त प्रकार एव सम्यक्। इदमेव ध्वनयितुं वृद्धैरपि वस्तुतस्त्वितितुः अरु‌चिबोध‌क: प्रयुक्तः। वस्तुतस्तु विशेषणविशेष्ययोःसप्तम्यन्तत्वे सत्येव तदादिविधेरङ्गीकारे 'गोत्रेऽलुगचि' इत्युत्तरसूत्रादचीत्यपकृष्यानुवृत्ततद्धितस्य विशेषणेऽजादेस्तद्धितस्येत्यर्थप्रतिपादक'द्विगो'रिति सूत्रस्थाजादिग्रहणं च कर्त्तव्यम्। इह मा भूत्। पञ्चगर्गरूप्यम्, पञ्चगर्गमयमित्यत्र भाष्येण 'कारनाम्नि च प्राचां हलादौ' 'एकहलादौ पूरयितव्येऽन्यतरस्याम्' इति सूत्रस्थादिग्रहणेन च विरोधाच्चिन्त्यमिदम्। न चाचीत्यपकर्षे 'येन विधिस्तदन्तस्य' 'तद्वहती'तिसूत्रस्थद्विरथे 'तस्येदम्' इत्यधिकारविहितयतो लुक्भाष्यसम्मतो न स्यादिति वाच्यम्। वाग्रहणमनुवर्त्त्य भाष्यतात्पर्य्यविषयीभूतां व्यवस्थितविभाषां चाश्रित्य समाधातुं शक्यत्वात्। अजादिग्रहणं च कर्तव्यमिति भाष्यविरोधेनाचीत्यनपकृष्यान्यत्रानभिधानं चाश्रित्य व्याख्यानं तु न युक्तम्। उभयो: सप्तम्यन्तत्वे एव प्रवृत्तिरित्यत्र भाष्यन्तु उदासीनम्। किञ्च 'ङमो ह्रस्वादि'ति सूत्रस्थपदावयवङमः परस्याचो ङमुडिति भाष्यानुरोधेन पूर्व्वत्रापि विशेष्यविशेषणाभावव्यत्यासेन पदावयवस्य धुडित्यर्थ एवोचितः। अत एव वैयधिकरण्यमेवाश्रितं शेखरे। 'उञि च पदे' इति पदग्रहणन्तु नात्र सम्बध्यते। ङमो ह्रस्वादचीत्युत्तरसूत्रे एव प्रयोजनकथनपरभाष्यादिति 'उञि च पदे' इति सूत्रे शेखरे स्पष्टमिति सुमनीषिभिरालोच्यम्। यदि क्वचित्तदादिविधिरनिष्टस्तदा प्राचां हलादेरित्यादिग्रहणादेव एतत्परिभाषाया अनित्यत्वाश्रयणेन परिहरणीयः। अत्रत्य ग्रन्थस्तु प्राचामनुरोधेनेति, इयं चेति चकारेण मूलकृतैव सूचितमिति दिक्। यद्वा। ननु अल्बोधकविशेषणवाचकसप्तम्यन्ते एतत्परिभाषाप्रवृत्तावपि विशेष्यवाचके किं समानविभक्तिकत्वम् उत भिन्नभिन्नविभक्तिकत्वं नियतमित्यत आह इयं चेति।सप्तम्यन्त एवेत्यस्याग्रे प्रायेणेति शेषः। शेषपूरणफलन्तु 'द्विगो'रिति सूत्रस्थभाष्यविरोधपरिहारः। ननु [2]विभक्तिकस्थलेऽपि परिभाषाऽप्रवृत्तौ 'डः सि धुडि'त्यादा‌वतिप्रसङ्ग इत्यत आह तेनेति।तच्छब्दस्य बुद्धिस्थपरामर्शकत्वात्तेनेत्यस्य विशेषणविशेष्यभावव्यत्यासे पदावयवस्येत्यर्थेनेत्यर्थः। नन्वेवमपि विभक्तावेतत्परिभाषायाः[3] प्रवृत्तौ 'तीषसहे'त्यादावप्येतत्प्रवृत्यैव तादेरित्यर्थलाभेन तत्संपादकतत्सूत्रस्थशेखरविरोध इत्यत आह तीषसहेति। शब्देन्दुशेखरे 'वान्तो यि प्रत्यये' इति सूत्रे 'तस्मान्नुडची'त्याद्यर्थमावश्यिकयेत्यादिपदग्राह्यत्वेन निरूपितम्। 'तीषसहे'तिसूत्रस्थशेखरस्तु प्रोढ्येति न कश्चिच्छङ्काकलङ्कलेशोऽपीति संक्षेपः। अत्र पक्षे प्राचां हलादेरित्यादिग्रहणं स्पष्टार्थम्। एतेन वस्तुतस्तु वल्यार्धधातुकस्य इत्युच्यमानेऽङ्गाक्षेपपूर्व्वकं षष्ठीप्रकल्पनया यावत्सामानाधिकरण्यावगमेन तदादिग्रहणं प्राप्तम्, ततः पूर्व्वमेव तस्मिन्नित्यनेन वलि परे यदार्धधातुकं तस्येडित्यर्थप्रसंगात् भविष्यतीत्यादावेव स्यान्न तु भवितेत्यादाविति कथमादिग्रहणवैयर्थ्यशङ्का। 'तीषसहे'त्यादौ तु साक्षात्पञ्चम्यन्तोपादानादेव न दोषः। यद्यप्यत्र परिभाषायां ज्ञापकमुक्तम्। [4]तथापि 'घुमास्थे'त्यत्र हलीति सप्तम्यन्तेनापि विशेषणेन चेत् तदन्तविधिस्तदा ल्यपि परत इत्वं न प्राप्नोतीति तन्निषेधकं 'न ल्यपी'ति व्यर्थं सञ्जापकम्। एवञ्च तदादिविधेरभावे पीतवानित्यादौ हलन्ते एवेत्वं स्यान्न पीतमित्यादाविति। तदादिविधिसत्वे तु न दोष इति वदतां कैयटानुयायिनां कोलाहलनिर्भरः प्रशमित:। किञ्च इड्विधायकस्याङ्गाधिकारस्थत्वेन तस्याक्षेपे किं बीजमिति रहसि[5] प्रष्टव्यत्वाच्च। किञ्च त्वदुक्तं ज्ञापकत्वमपि न सम्यक्। ल्यपि परत इत्वविधिप्रवृत्तिज्ञापनेनाजन्ते क्ङिति क्वचिदित्वप्रवृत्तिज्ञापनेन च तस्य सार्थक्यस्य वक्तुं शक्यत्वात्। अत एव भगवता ज्ञापकत्वं नोक्तम्। अत एव मूलकृता च वाचनिक्येषेत्युक्तमिति दिक्॥३३॥

[1]छेत्यादेः इति के

[2]भिन्नविभक्तिकस्थले इति छपुस्तके पाठः।

[3]परिभाषा इति के,खे,गे नास्ति।

[4]तथा हि इति के,गे,

[5]हरदत्त इति छपुस्तके पाठः।