परिभाषार्थमञ्जरी

तेन अणुदित्सवर्णस्येति।यत्वत्र शब्दरत्नमनूद्य कैयटानुयायिनः - यत्त्वणुदित्सवर्णस्येति परेणाण्ग्रहणे ज्ञापकम् 'उर्ऋदि'ति तपरकरणं विचारयता शब्दरत्नकृता, न च तपरसूत्रेण लृकारग्रहणार्थं तदित्याशङ्क्य[1] 'स्थानेऽन्तरतम'परिभाषया ऋकारस्य स्थाने तु तस्य वारणेन ग्रहणे फलाभावादिति समाहितम्। तत्र शङ्कैव तावन्न सङ्गच्छते। सूत्रकारमते ऋकारलृकारयोः सावर्ण्याभावेन तद्ग्रहणस्य [2]दुरापास्तत्वात्। तपरकरणसूत्रे समानकालासवर्णग्रहणनिवृत्तये सवर्णपदानुवृत्तेरावश्यकत्वात्। वार्तिककृन्मते तत्सम्भवेऽपि 'अणुदित्सवर्णस्ये'ति सूत्रेऽण्ग्रहणस्य तेन प्रत्याख्यातत्वात् सन्देहाभावात्। एतेन 'उपसर्गादृती'ति तपरकरणादणुदित्सूत्रे परेणाण्ग्रहणमिति न युक्तम्। लृकारग्रहणेन चारितार्थ्यादिति शेखरोक्तिरपि परास्तेति दूषणं वृकगणमुत्ससृजुस्तत्तु ग्रन्थाशयानवबोधनात्। तथाहि 'न पदान्ते'ति सूत्रे 'पूर्वत्रासिद्धे न स्थानिवदि'त्यनेन [3]पिपाठीरित्यत्र सन्नन्तात् क्वौ अल्लोपे, पश्चादत्र सकारस्य रुत्वे स्थानिवत्वनिषेधार्थं क्रियमाणेन द्विर्वचनादावपि कर्तव्ये स्थानिवत्वनिषेधे सिद्धे द्विर्वचनादिग्रहणस्य भाष्यमते प्रत्याख्यानेऽपि सूत्रकारमते द्विर्वचनसवर्णादिग्रहणं वतिघटितान्यातिदेशानां त्रिपाद्यामपि प्रवृत्तिबोधनार्थम्। तेन राम इत्यादौ विसर्गादिसिद्धिरिति[4] शेखरादौ सूत्रकाराशयवर्णनवद'कोऽकि दीर्घ' इत्येव सिद्धे सवर्णग्रहणेन यादृशसवर्णपरतः दीर्घे कृते सवर्णग्रहणं सार्थक्यम्। तेन [5]ऋकारेण लृकारस्यसूत्रकारमते सावर्ण्यकल्पनादृकारेण लृकारस्य ग्रहणमाशङ्क्य शब्दरत्नादौ समाहितम्। न च 'स्थानेऽन्तरतम'सूत्रे किमुदाहरणमित्याशङ्क्य 'इको यणचि', 'तस्थस्थमिपाम्' इत्युदाहरणमुक्त्वा 'यथासंख्य'सूत्रेतत्संसाध्य अकः सवर्ण इत्युदाहरणं स्थापितम्। 'अकोऽकी'ति न्यासे तु तदप्युदाहरणमसङ्गतमेवेति भाष्यविरोध एवेति वाच्यम्। तत्सूत्रस्य सभास्थितिन्यायेन प्रत्याख्यानेनादोषात्। 'ऋलृवर्णयोरि'ति वार्तिकैकवाक्यतया अकारादिभिर्लृकारेण सवर्णत्वाभावबोधनेन तैस्तेनापि सावर्ण्यकल्पनायामनिष्टं स्यादिति शङ्का तुदूरापास्तैव। अत एव सूत्रेष्वेव हि तत्सर्वमित्यादिवृद्धोक्तिरप्यनुगृहीता। ऋलृक्सूत्रे तु लृकारग्रहणं तु यथासंख्यार्थम्। एवं च सवर्णसंज्ञाविधायकं वार्तिकं नापूर्वमिति गूढाकूतम्। अत एव भाष्ये अकः सवर्ण इति सवर्णपदांशेऽकर्तव्यता नोक्ता। तस्य सर्वथाऽप्रामाणिकत्वे तदकर्तव्यतां ब्रूयात्। 'ऋलृक्'सूत्रे वार्तिककारेण सावर्ण्यस्योपसङ्ख्यानत्वेन सूत्रकृता तदनाश्रयणात्। अत्र लृकारोपदेशः [6]कर्त्तव्यः इति कैयटस्तु यथाश्रुतार्थग्राहीति नास्माकं प्रतिकूलम्[7]। किञ्च ऋलृवर्णयोः सावर्ण्यस्योपसङ्ख्यानवादिमते 'ऋति ऋ वे'त्यादिवार्तिकप्रत्याख्याने सूत्रेणैव विवृतेषत्स्पृष्ट ऋकारलृकारयोः सिद्ध्या तदैकवाक्यतया सूत्रकारमतेऽपि तयोः सूत्रेणैव सिद्धिरुचिता। किञ्च 'तुल्यास्य' सूत्रे सूत्रकारमते ऋकारलृकारयोरसावर्ण्यमाशङ्क्य वार्तिकं प्रवृत्तमिति। तन्मतेऽपि तस्य सत्वात्। अण्ग्रहणप्रत्याख्याने तु तस्यार्थान्तरमित्यन्यत्। अन्यथा सूत्रकारमते न्यूनता तदवस्थैव। अत एव जातिपक्षमुपक्रम्य वार्तिकस्यार्थान्तरं ग्रन्थेषु सङ्गच्छते। वार्तिककृन्मते इत्याद्युक्तिरपि अतितुच्छा। तन्मतेऽण्ग्रहणप्रत्याख्यानेन ऋलृवर्णयोरित्यनेन साजात्यातिदेशात्। शब्दरत्नादौ तु अण्ग्रहणविचारमुपक्रम्य शङ्कायाः करणात्। एवञ्च त्वदुक्तशङ्कानवकाश एव। अत एवोपसर्गादृतीति शेखरोऽप्युपजीवित इत्यलं ग्रन्थाशयमजानतो दूषणवृकगणभीषणेनेति दिक्।

ननु ऋकारलृकायोः सावर्ण्यबोधनेऽपि वार्तिककारमतेऽण्ग्रहणप्रत्याख्यानेन ‘उप- सर्गादृती’त्यादौ ऋकारेण लृकारग्रहणमाशङ्क्य वार्तिकेन साजात्यमतिदिश्यते इत्युक्तिस्त्वनुचिता। सूत्रेणसवर्णसंज्ञा तत्रत्यवार्तिकेन तु साजात्यातिदेश इति [8]वैरूप्यग्रहदंष्ट्राग्रस्तत्वात्। अत एवाण्स्थाने ऋग्रहणं प्राञ्चः पेठुः[9]। किन्तूभाभ्यामपि साजात्यमेवातिदिश्यताम्। मानञ्चात्र 'नाज्झलावि'ति सूत्रम्। ऋलृवर्णयोः सावर्ण्यप्रतिपादकवार्तिकञ्च। तथा हि - जातिपक्षेऽज्झलां सवर्णसंज्ञाया[10] अपि  अणुदित्सूत्रेऽण्ग्रहणप्रत्याख्यानेन विधिप्रदेशे तदग्रहणे निषेधसूत्रवैयर्थ्यं स्यात्। एवम् अण्ग्रहणप्रत्याख्याने 'उपसर्गादृती'त्यादौ ऋकारग्रहणेन लृकारग्रहणानापत्तौ अण्ग्रहणप्रत्याख्यानमसङ्गतं स्यात्। ताभ्यां साजात्यबोधने तु सूत्रसार्थक्यं वार्तिककृदुक्ताण्ग्रहणप्रत्याख्यानञ्च सङ्गतम्। अत एव 'नाज्झलावि'ति सूत्रे तत्प्रत्याख्यानं भगवता कण्ठतो नोक्तम्। एवं सति सूत्रवार्तिकभाष्याणामेकवाक्यता सम्पन्ना भवति।

न च सूत्रकारमते जातिग्रहणस्याभिमतत्वे सूत्रेऽण्ग्रहणं किमर्थं कृतमिति चेदेकशेषसूत्रवज्जात्याख्यामितिवच्चावेहि। [11]ननु तर्हि सूत्रकारवार्तिकारादीनां मते को विशेष इति चेन्न कोऽपि। तदाशयस्यैव ताभ्यां प्रकाशितत्वात्। न च 'नॄन्पे', 'केऽण' इत्यादिवर्णग्रहणे सजातीयवर्णग्रहणे नॄन् बिभर्तीत्यादावपि रुत्वाद्यापत्तिरिति वाच्यम्। 'च जोः कुघिण्यतोः', 'दधस्तथोश्च', 'झषस्तथो'रित्यादिज्ञापकाद् इत्संज्ञकोकारानुपलक्षितहलां सजातीयत्वप्रयुक्तकार्य्याभावज्ञापनात् अण्ग्रहणज्ञापनाद्वा। सवर्णग्रहणसामर्थ्यादेव 'झरो झरी'त्यादौ न दोषः। हलामित्युक्तेस्तु[12] न दोषः। न च ‘चजो’रेवेति नियमार्थं तद्ग्रहणमिति वाच्यम्। अनेकत्रनियमकल्पनाया अन्याय्यत्वात्। नियमापेक्षया विधेर्बलीयस्त्वाच्च। ज्ञापकत्वे तु विधित्वम्। ध्वनितश्चायमर्थ एओङ्सूत्रस्थहलित्येतत्सूत्रस्यज्ञापकपरभाष्ये। एवम् 'अइउण'सूत्रेऽनुबन्धासङ्करनिवारक'प्राग्दीव्यतोऽण्' इत्येव सिद्धे 'शिवादिभ्योऽणि'त्यत्र णित्करणेन नानुबन्धसङ्कर इत्येतद्भाष्यव्याख्यानपरविवरणे च। न चात्र पक्षे 'नाज्झलावि'ति सूत्रस्वीकारे गौरवम्। 'अणुदित्सवर्णस्य चे'त्यंशस्य प्रत्याख्यानेन द्वादशपुत्रोत्सवस्थानापन्नषण्मात्राऽकरणप्रयुक्तलाघवेन तस्य पराहतत्वात्। न च 'चजोः कुरि'त्यादौ विधेयेऽप्रत्यय इति निषेधापत्तिः। भवन्मते उदित्करणेनैव मन्मतेप्यनिषेधात्। ‘चजो’रिति ज्ञापकेन सजातीयप्रयुक्तकार्याभावे प्रसक्ते तदभावाय तत्करणात्। सवर्णसंज्ञायामिति संज्ञाव्यवहारपरभाष्यं तु व्यक्तिपक्षाभिप्रायकमिति नास्माकं मार्गमवरुणद्धि। एवञ्च सकलेष्टसिद्धिरिति चेदिष्टापत्तेः। न चाप्रत्ययस्येत्यस्य प्रतियोगिताभावात्[13] प्रतियोगिप्रसिद्धये सवर्णस्येति वाच्यमेव। अत एव 'तपरस्तत्कालस्ये'त्युत्तरसूत्रमपि नासमञ्जसमिति वाच्यम्। 'तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्', 'तपरस्तत्कालस्य', 'नाज्झलौ', 'प्रत्यय' इति न्यासे सूत्रकारवार्तिककारयोस्तात्पर्य-कल्पनेनादोषात्। अत्र पक्षे नञ्ग्रहणमपि न कर्तव्यमिति द्विपुत्रोत्सवोऽभिवृद्ध इत्यतिलाघवम्। अण्ग्रहणप्रत्याख्यानवार्तिकेन साजात्यमतिदिश्यते इति व्याख्यात्रा च सर्वोऽयमर्थो ध्वनित इत्यलमतिलेखनेनेति दिक्॥१॥